Saturday, January 13, 2018

English Translation of the Muna Madan by Devkota

English Translation of the 'Muna Madan' by Laxmi Prasad Devkota :

Muna Madan is a short epic narrative (Khandakavya) written by the great poet Laxmi Prasad Devkota. Muna Madan is one of the most read books in Nepali literature. Many dramas are performed on the Muna Madan.

 The rhymes of Muna Madan are song by many famous singers. Laxmi loved Muna Madan the most. Before his death once he mentioned " You can burn all my works; but never burn my Muna Madan".

 Mahakavi gave local folk rhymes to the flavor of Muna Madan. Muna Madam was first published in BS 1996, which was 1939 AD. After 70 years of first publication, it is as popular as it was at the time of first publication.

 Muna Madan is a story of a Nepali man who goes to foreign land in search of work leaving home, his old mother and his loving wife, Muna. He becomes very ill on the way back home. His friends leave him in the middle of the forest and walk towards their destination. They reach home and convey false message of Madan's death on the way back home.

 However, a man comes to Madan's rescue and saves his life. The man happens to be from different caste (under old caste system on those days). Madan happens to be from an upper caste, he would even not drink water touched by that man. However, because the man takes care of Madan and takes him out of the mouth of deat, Madan bows down before him and touches his feet as respect. Madan then realizes man becomes great by heart and not by race and ethnicity or caste.

 There Laxmi writes, " मनिस ठुलो दिले हुन्छ, जातले हुँदैन ।" - Meaning - "Man becomes great by his heart not by his caste". This is the best moral of the Muna Madan which is quoted in almost all the articles which mention the ill effect of caste system in Nepal.

When Muna hears the news of Madan's death, she dies in despair.

 This has been the story of each and every Nepali for hundreds of years. Because of poverty, we are working in foreign lands even these days leaving behind our family at home. We are working thousands of miles away from our home to give our family a good food, shelter and better life ahead. The story of Muna Madan is repeating itself each and every  day in our life somewhere with a Nepali.

TEXT OF MUNA MADAN :

[Muna]
 Fire,
 a fire burns in my mind.
 Don't leave, my life,
 don't leave.
 Brightness of eyes,
 my star of night,
 don't take your light.
 Tear open this chest of mine
 perhaps the pictures
 in my heart,
 when you see them,
 will change your mind.
 Give me poison
 to drink instead.
 See? My pain
 falls with my tears,
 but tears do not speak,
 thoughts stay within the mind.
 Love, even my tears
 fail to speak.

 [Madan]
 Darling Muna,
 don't speak like this,
 I will be returning.
 For twenty days
 I will stay in Lhasa,
 I will travel twenty days
 on the road.
 Smile at me,
 for if you would smile
 I could raise myself
 to Lord Indra's Heaven.
 My intentions
 are to achieve or to die,
 do not put a barrier of tears
 upon my roads.
 The cranes return
 with the sun.
 It will be a great day,
 the day of our meeting.

 [Muna]
 My Rama, my Krishna:
 the sun at night,
 smiles as you prepare your flight,
 how shall I combine these?
 Don't leave me here.
 I sparkle beside you,
 without you I am stone.
 Take me with you,
 hold my hands,
 we will face jungles,
 mountains, cliffs,
 and murderers.

 [Madan]
 Muna, my Muna,
 look at mother, look at her,
 the oil that feeds that lamp
 is about to dry.
 Both of us can't leave her,
 stay, care for her.
 Her eyes that have seen
 three twenty winters
 shine as she looks
 upon your face.

 [Muna]
 Pale hair, brittle body,
 a mother's love
 could not tie your feet.
 Shadows of her affection call
 but cannot hold you back.
 What will you gain
 in that land
 as precious as her love?
 Bags of gold,
 they are the dirt of hands,
 the soup of nettles,
 our vegetables,
 a peace in mind
 are better. Stay,
 satisfy your thoughts.

[Madan]
 But what do I do?
 - a gulp of milk
 for my mother's throat,
 - her dreams to build a resthouse
 and taps for her people,
 - on your delicate hands
 pretty bangles,
 - a strong foundation for a home
 made insecure by loans
 these wishes sing in my mind,
 their voices are in my mind.
 The music moves my feet Muna.
 There is God above
 and I have a heart.
 I will cross those angry floods.
 I mean well, but if things go wrong,
 at least I will have died
 with a song.

 [Muna]
 You tighten the knot
 inside my heart.
 Do not return then,
 I will draw an unforgettable
 picture of your face
 for remembrance.
 The maidens of Lhasa dance,
 they seem as if they are carved of gold,
 their voices laugh like the streams
 as they play on barren hills and fields.
 Leave, my love,
 darkening the home and the city,
 even tears do not have strength.
 Maybe in darkness,
 memories will gleam
 or flash like lightning.
 And sorrow shower
 upon my clothes.

[Narrator, describing Madan's journey]
 Naked earth, cloud mists,
 climbs are hot, flowers poison,
 poles with flags are death.
 There, see monasteries
 and Lamas with shaven heads.
 One day the roof of gold
 against the skies
 beneath the Potala Palace,
 Lhasa smiled.
 Yak skin walls,
 angels on cloth.
 Young Bhotenis white as bones,
 passers by bowing
 before gurus with sunken eyes.

[Narrator, describing Muna at home]
 Pearls fell. Pearls fell
 when Muna smiled.
 But now she wilts.
 In sleep, tears wet her face,
 her days are long,
 her nights are long,
 her time is sad.
 In her voice, hear,
 there is a soft tearful drizzle.
 After the end of light,
 even a flickering lamp is bright.
 Women came with stories,
 men showed they cared,
 When you see a rose, brother,
 do not touch it.
 Do not with lust, spoil it.
 A wondrous being
 is a jewel of God
 do not try and corrupt it.

 [Muna]
 Go to the worms of the city
 and tell them your words.
 Make the moon fall,
 make mountains rise,
 I will wait for his feet
 and my Heaven,
 God has created
 four beautiful days,
 that is life,
 don't throw mud
 to spoil them.

 [Narrator, describing Madan's journey]
 Smooth pebble gold,
 new country, fresh light,
 the smell of musk.
 Madan stayed, six months passed
 before memories came like water:
 ill mother, Muna's eyes large with weeping.
 At night he was unable to sleep.
 Hiding a heavy bag of gold in clothes,
 gathering the musk,
 he met up with a few friends
 and left for home.

 [Muna]
 What a nightmare!
 A buffalo dragged me down!
 I fell in mud, mother,
 the darkest buffalo dragged me down.

 [Madan's mother]
 Come, darling,
 don't shiver with fear,
 I will take all the ill
 that comes to you
 upon my head,
 don't shake.

[Muna]
 My eyelids quiver,
 my heart is pain,
 a shadow of evil
 has come into our home.
 Perhaps he has no time,
 perhaps he hopes to come soon,
 paths lead through high mountains
 maybe this is why he has not come.

[Narrator]
 Madan falls ill with cholera on the road home.

 [Madan]
 Don't leave! Don't leave me
 to the crows and vultures!
 My friends, I will not die yet.
 I will stand,
 my throat is dry,
 my chest is burning,
 wipe these tears from my eyes,
 I still have breath.

 [Madan's companions]
 We have no medication
 and no one's here.
 Stay! Each of us
 has to leave someday,
 God will give you salvation.

 [Narrator]
 Madan wakes and leans on his elbows,
 his friends have left, the day drowns in red,
 wind sleeps, birds are quiet, it is cold, he falls.

 [Madan]
 What is this fire?
 Does the forest burn?
 Is this fire going to kill the dead?
 Is it a robber or a thief?
 Is it a demon?
 Madan decides to call for help.

 [Tibetan]
 Who cries?…
Your friends are bad.
 My house is some miles away,
 you will not die. I will carry you there,
 you'll be all right.

 [Madan]
 Tibetan brother, you are a god,
 your words are wonderful.
 I have been told,
 I am a man of lineage
 and noble caste.
 I hold your feet with respect, brother,
 I am holding your feet.
 A man's greatness
 is determined by his heart
 not by the caste
 and the lineage he brings.

[Narrator]
 The Tibetan carries him to his house, rests him on wool, gives him water and kindness, searches for herbs, crushes them, and makes him drink. He gives Madan yak milk and makes him strong. At Madan's home tangerines are in flower, thoughts are soft and sad.

[Muna]
 You have forgotten me.
 Tell me, how could you forget?
 Which hateful god took you?
 I cannot see, hills are covered by curtains.
 The image I see of you is empty.
 Your voice is tells me stories of happiness
 in my sleep. I have no wings to fly with.
 I cannot search for my love.
 Why have you left our wealth
 and stayed in that city.
 Are you ill? Do your eyes fill up with tears
 when you think of me?
 Dust don't touch, thorn don't hurt.

 [Narrator]
 Madan wants to thank the Tibetan by giving him some of his gold, but the Tibetan refuses material rewards.

 [Tibetan]
 What will I do with yellow gold?
 My children can neither eat this gold
 nor will it give them warmth.
 My wife is dead, she is in Heaven,
 the clouds are her decoration,
 her jewels and gold.
 Madan weeps.

 [Tibetan]
 Chance blessed and I have helped.
 I will not barter goodness for wealth.
 Ask you mother, if you will,
 to pray for my children.

[Narrator]
 Madan's mother sees a clear face
 and calls, the air responds,
 the breeze touches her.
 No tears in eyes, only a peace
 a softness of the evening
 reflected on that pond.
 She reaches out to Muna.

 [Madan's mother]
 My darling, it is time to leave,
 to cross the river, don't weep.
 Everyone walks this way,
 the rich and those who suffer poverty.
 Earth has to meet the earth.
 This flood of unhappiness,
 stand against it, do not fall.
 I saw the world flower,
 I saw it wilt,
 and I have known God.
 The seeds we plant here
 will grow in Heaven.
 What you have given, love,
 you will get back
 when you leave this place.
 Look at me, I take all
 I have done with me.
 The gold that you found in sleep,
 I will take with me.
 I want to leave now,
 but is Madan not coming?
 I want to see him before
 shutting my eyes to this world
 in case I die before I see him, tell him,
 the old woman asked him not to weep.

[Muna]
 I will clean and shine
 the memories of you with tears,
 mother, don't worry,
 nothing has happened yet.

[Narrator]
 Madan's mother begins to shake,
 her voice fades,
 she feels for Muna's hands at times
 and when she holds them,
 she asks in a faraway voice,
 "Where is my son?"
 A great wind shakes the branches,
 a crow screams, travelers stare at the peaks.
 Madan's head is on his palms,
 his arms rest upon his knees,
 the crow screams.
 Madan looks at the crow.

 [Madan]
 Did you see my city?
 My house is clean in that valley.
 Go to my mother, she has white hair,
 go to Muna, she is bright.
 Tell them that I am well,
 tell them not to worry about me,
 trees on the lawn must be ripe with fruit,
 go, eat, and tell them my story.

 [Narrator]
 There is strange screaming in the city tonight.
 wet eyes, dimmed lamps, strong winds,
 dogs cry, no moon.
 Rumor of Madan's death
 has reached home.
 See tears drip from leaves
 and a young broken tree.
 The old woman's breath struggles.
 Muna has fallen.

[Madan]
 Why did I come, mother?
 What did I come to see?
 My mother, you have torn my chest.
 Look at my face, mother, look at me.
 I have come. I have sinned. Look at me.
 Why do you look afar when I am close,
 look at me. See me cry. Comfort me.
 Don't leave, come back,
 don't you recognize me?
 I could not even
 take care of you mother.
 What is this peace
 that has spread across your face,
 speak to me. How could I hurt
 that gentle heart of yours
 I have brought bags of gold, mother,
 I put them at your feet,
 we will make the resthouse
 and the taps, mother,
 where you point.
 Come back, don't look there,
 don't point towards the skies.

[Narrator]
 Madan goes to his sister when he cannot find Muna.

[Madan]
 Tell me, sister, tell me, where is my Muna?
 My mother is dying, but I do not see her.

[Madan's sister]
 Your Muna went to her parents in sorrow,
 when you left and did not come back.
 [Madan]
 She left my mother alone?
 How could she leave her alone when I was gone?

[Madan's sister]
 Muna went away from us
 when she was ill herself.
 She shone like a diamond
 among the daughters,
 she left because she was unwell.

[Madan]
 How is Muna, who has been to see her?
 She must ask for water,
 who has given my Muna water to drink?

 [Madan's sister]
 She does not need water, she is cured and healed,
 she does not need your herbs.
 And my love, I would have met her
 but I could not find a road to take me
 to her parents' home.

 [Madan]
 If she is healed why hasn't she returned,
 why hasn't she come back?
 [Madan's sister]
 She searches for roads but there are no roads
 to lead her back from her parents' home.

 [Madan]
 This is strange, what do you mean?
 [Madan's sister]
 She is over the clouds,
 in that city heavy with light.

 [Madan]
 My sister, tell me Muna is here.
 Tell me she is upon this earth.
 Tell me when she will be back.

 [Madan's sister]
 She lives across the river.
 On the other side.
 But she laughs with the flowers,
 dances with water,
 blinks with the stars,
 speaks with the blackbird,
 and her eyes, they shine.
 She weeps with the dew
 and when she is sad,
 you will see the mist sinking.
 My brother, Muna is not dead,
 the birds have made songs of her,
 hear them sing.

[Madan]
 Muna isn't dead, tell me she lives.
 Tell me she is at her parents' home.
 The roots of my hopes,
 the wings of my mind,
 tell me Muna is here.
 Tell me when she will be back!

[Madan's sister]
 She is not here, on this side of earth.
 She lives where sorrow does not stain.
 Across imagination
 she picks flowers of happiness
 in the gardens of Heavens.

[Madan]
 Cruel sister. Your words are death.
 Letting the buds of hope open, bloom
 and sway before my eyes. Making ears
 swallow gulps of poison.
 Muna, O Muna, you were the temple of worship
 and the chains of life.
 Life, why did you leave?
 My sister, let me look upon my Muna
 call her, sister, let me see her for a little while.
 O Muna, my Muna, come down to me,
 my queen, let me gaze upon you for a little time.

 [Madan's sister]
 My brother, my dear brother, take heart,
 this dirty life has to leave.
 In the end, the wind will take the fistful of ashes,
 this blossom of meat has to fall and wilt.

[Madan]
 My sister, remember, "My chest wants to explode,"
 she said. "What will we do with gold?"
 "It is better to eat nettles and satisfy our souls," she said.
 God, how could you create her
 and then ruin what you have made.
 How could you make this flower
 and then drag her down like this?
 You gave me this flower,
 how could you destroy her like this?
 My sister, when I first saw her,
 when I first saw Muna's face
 I never thought that Muna could die,
 sister, I thought she would never die.
 How could the fire take her?
 Where can I find her,
 hold her to my chest?
 Give me her ashes, sister,
 I want to rub her ashes on my chest.
 Mother, Muna, I will not stay here.
 I will not stay here sister,
 I will not stay.
 Do not look upon this earth Muna
 I am also coming.
 With token of tears,
 with the jewels of love
 that you left behind.

Monday, June 5, 2017

मुनामदन by Laxmi Prasad Devkota

 मदन भोट जाने बेलामा

मुना--
नछाडी जानोस् हे मेरा प्राण ! अकेली मलाई,
मनको वनमा ननिभ्ने गरी विरह जलाई !
                      ननिभ्ने गरी विरह जलाई,

लोचनका तारा ! हे मेर प्यारा ! यो जोति  बिलाए !
के भनूँ? भन्ने म केही थिइन  विष नै पिलाए !
                              प्यारा ! विष नै पिलाए !

मनको कुरा गलामा अड्छ, अड्कन्छ गलामा,
यो मेरो मुटु पचासबाजी धड्कन्छ पलामा ।
यो छाती मेरो चिरेर खोली नजर गराए,
त्यो मन केही फर्कंदो होला, तस्विर खुलाए
आँसुमा खस्छ मनको टुक्रा यो आँसु बोल्दैन,
मनको कुरा मनमै बस्छ, छातिले खोल्दैन,
                            प्यारा ! आँसुले बोल्दैन !
मदन--
हे मेरी मुना ! नभन त्यसो, जूनमा फुलेकी !
फर्कन्छु फेरि म चाँडै भन्ने किन हो भुलेकी ?
म बीसै दिन बसुँला ल्हासा, बाटामा बीसै दिन्,
चखेवा फेरी आउँछ उडी बिहान कुनै दिन्,
                            प्यारी ! भेटको बडा दिन !

कि मरिछाड्यो, कि गरिछाड्यो मर्दको इरादा,
नहाल प्यारि ! बाटामा मेरो आँसुको यो बाधा ।
अनार- दाना दाँतका लहर खोलेर हाँसन्,
तिमीले हाँसे म हाँक्न सक्छु ईन्द्रको आसन ।
                                प्यारी ! बिदामा हाँसन !
मुना--
हे मेरा राम ! हे मेरा कृष्ण ! जङ्गल, पहाड,
भीरका भोटे, वनका जन्तु, गाइको आहार !
रातमा सुर्जे, बिदामा हाँसो कसरी मिलाऊँ ?
हजुरको गाथ, हजुरको माथ प्रीतिले समाऊँ !

मदन--
भन त्यसो ! बुझन मुना ! थुंङ्गा झैँ त्यो पाउ,
वनका काँडा उकाला ठाडा, कसोरी लैजाऊँ ?
                        हे नागकन्या ! पहाड नाअऊ !
ती यौटी आमा, लच्छिनकी बत्ति, नछड सुसार,
तीन बीस हिउँदा खाएकी आमा टुहुरी नपार,
ति हेरी बसुन यो चन्द्रमुहार !

मुना--
फुलेका केश गलेको जीउ आमाको मायाले,
बाँधेन हरे ! हजुरको पाउ ! मायाको छायाले,
                                हजुर्! आमाको मायाले !
जङ्गली देश वेपारी वेश सङ्कट सहेर,
के मिल्छ हरे ! तीनलाई छाडी ल्हासामा गएर ?
हातका मैला, सुनका थैला, के गर्नु धनले ?
साग र सिस्नु खाएको बेश आनन्दी मनले !
                        हे मेरा प्यारा ! आमीरी मनले !
मदन--
हे मेरी प्यारी वचना तिम्रो गड्दछ मनमा,
के गर्छयौ मुना ! यो सास आड्छ त्यै पापी धनमा ।
ती आमा लाई दुधको घुड्काले गला रसाऊँ,
उनको यौटा पाटी र धारा इच्छाको पुर्याऊँ,
यो हातलाई सुनको बाला खँदिलो सुहाऊँ,
रिनले थोत्रो घरको जग बलियो बनाऊँ,
भन्दैमा आशा मनमा उब्ज्यो, मनमा बिलायो,
उचालिहालें पयर एइले, इच्छले उठायो ।
ईश्वरमाथि, मुटु छ साथी; जङ्घार तरूँला,
असला गर्दा झन बिघ्न परे बाटामा मरूँला
पृथिवी पारी स्वर्गमा फेरी हे प्यारी ! भेटौँला

मुना--
हे मेरा कृष्ण ! मुटुको गाँठो झन कसी नबोल !
तस्विर खिच्छु मनमा तिम्रो मुहार अमोल !!
नफर्क प्यारा ! नलुकाऊ आँसु नयनमा ढल्मल !!!
ल्हासाकी ठिटि, आँखाकी छिटी सुनमा कुँदेकी ,
बुल्बुले बोली, गालाको बिच गुलाफ फुलेकी –
ती सबै खेलुन ती सबै नाचुन डाँडा र चहुरमा,
मलाई बिर्से यो आँसु पिर्ला भन्नेछु म डरमा,
सावारी हावास अँध्यारो पारी घर र शाहरमा ।

रुन नै बल पुग्दैन रोइ आँसुले हजुरमा !
अध्यारोभित्र सम्झना बल्ली बिजुली – झलक्मा
आँसुको बर्षा हुनेछ शितल दु:खीको पलक्मा*

* पिजराभित्र जलेकी चारएए नबोली रूनेछ
ठ्ंगेर डण्डी बत्तिइ कहाँ पो हुनेछ !
क्षण क्षण प्यारा, हुनेछन मेरो जलेका जीवन !
खरानिबाट  छिनछिन बिउँती रूनेछ सम्झना !
छहारी दिने रसिलो बदाल झुकेको बिलाए,
शितको दाना सुकेको फूल्,
खङ्ग्रङ्ग्र भाई सुकेर मूल्,
वैलेर झर्ली नबोली बोलीको सुन्ला उहाँ  ए !
प्यारा को सुन्ला यहाँ ए !
सवारी होओस भन्नै ता पर्यो मुख थुनि मुटुको
नरूँदी चारी पिउनेछ मरी आँसुको घुटुको
कमलको मुटुखुम्चेर मर्छ;
भुमरा- दर्शन त्यसमा पर्छ,
तिरमिर छाया मुख बाउँछन धुइरा, शितले कँप्छ तन
प्यारा, शङ्काले काँप्छ मन !
मदन --पुरूषको  प्यारी, सङ्ग्राम संसार्, विजय उसको सार !
पौरूष विना पुरूष हुन्न, तरवार विना धार !
सङ्घर्षद्वारा बिजुली बल्छे, विक्रमद्वरा दीप  !
तिमीलाई पाउन म दुर जान्छु झन आफ्नो समीप
देहको न्यानो नजीकको प्यारि, आत्मालाई बिर्साउँछ
चौमासको वियोग किन हो ज्ञानी तिमीलाई तर्साउँछ
दूरतालाई गिज्याउँला हामी तिर्सना चढाइ
झन तीखो प्यासले सँगसँग होवोउला मुटुलाई मिलाई
तिमी ता मेरी जीवन - ज्योति बाटाकी दियाली
ननिभ्ने कहिले, नछोड्ने कहिल्यै जीवन अँगाली
तिमी छौ पर भन्ने यो डर मलाई हुँदैन,

हिमालपारी, हिमालवारी
कल्पने चरी भुरभुर गरी,
तिम्रो त्यो अमर प्यारको मुटु पङ्खले छ्ँदैन !
प्यारी पङ्खले छ्ँदैन !
पुछनध्यौ  आँसु, नजरका दाना वरवर गुडे झन
पर्बत खाडी सागरले छेक्छन प्याराका जोडी कुन ?
कालको वारि, कालको पारी एक वस्तु अमर छ
दुइटा जोडी दिलको प्यार,
दुइटा आत्मा जोडिने तार,
देश र काल नाघेर चल्छ ईश्वरको वर छ !
सँभाल मन, ए मेरी जून, यो छोटो बादल  हो,
निर्मल आकाश उघ्रन्छ फेरी पखाली गाजल यो,
डाँडाको पारी उडेको चार गुँडलाई बिर्सन्न,
पङ्खको चङ्गा प्यारको सूतले ताने के फर्कन्न ?
प्यारी तानिए फर्कन्न?
नमान डर इश्वर छ भर, बुझाइ बसे मन
अँध्यारो हुन्न सधैलाई प्यारी फर्केर आउला दिन !


 मदन भोट जान्छन्

डाँडा र काँडा, उकाला ठाडा जङ्घार हजार,

भोटको बाटो ढुङ्गा र माटो नङ्गा र उजार,

कुइरो डम्म, हिउँले टम्म त्यो विष फुलेको,

सिम्सिमे पानी, बतास चीसो बरफ झैँ डुलेको ।

मसाने खम्बा लामाका गुम्बा शिर गोल खौरेका,

बाटामा जाने हात खुट्टा ताने, आगाले बौरेका ।

बाटामा सही अनेक कष्ट लक्ष्यको टुनामा

मदन ह्लासा झलझल देख्थे ब्यूँझिँदो स्वप्नमा

कल्पना ल्याउँछे दूरको दृश्य जादूका जलप दी

ह्लासाको शहर चम्कन्छ पथमा विचित्र झलक दी !

स्याउला चीसा, ओछयान खासा जाडोले बज्ने दाँत,

पकाई झिक्ता नखान पाई काँचाको काँचै भात

------------------------------------------------------

 बाटामा सही अनेक कष्ट लक्ष्यको टुनामा

 मदन ह्लासा झलमल देख्थे ब्यूँझिदो स्वप्नमा

कल्पना ल्याउँछे दूरको दृश्य जादूका जलप दी

ह्लासाको शहर चम्कन्छ पथमा विचित्र झलक दी ।

-----------------------------------------------------

आखिर ठूलो सुनको छाना साँझमा सुहायो,

मैदानतिर पोतालामनि ह्लासा नै मुस्कायो ।

आकाश छुने पहाडजस्तो सुनबुट्टे तामाको,

सुनको छाना, दरबार अजङ् त्यो दले लामाको

चौँरीको पर्दा, बुद्धको मूर्ति सुनमा कुँदेको,

रङ्गीन ढुङ्गा, अप्सरा सारी बुट्टामा चुँदेको ।

शीतल पानी, हरिया पात, हिउँका टाकुरा,

शिरीष फूल फुलेको सेतो, रुखका आँकुरा ।

कीचको खोला, लिङ्कोरको दृश्य, अम्बानको महल,

यूतोक स्याम्पा, त्यो पुल राम्रो, त्यो ह्लासा झल्मल ।

ती हस्तिहाडसरिका सेता, भोटेनी भरखरका,

आँखाका काला, नौनीका छाला, त्यो ह्लासा शहरका ।

खौरेका शिर भोटेका गुरु, ती माला फिराई,

गम्भीर चाला, गडेका आँखा अनौठा लगाई ।

‘ॐ मणिपद्मे ॐ मणिपद्मे’ भनेर हिँडेका,

कपाल थापी आशीर्वाद मागी बटुवा बढेका ।

त्यो नौलो गाउँ, त्यो नौलो ठाउँ, त्यो नौलो सडकमा,

ह्लासाको शहर क्या लाग्दो रहर सुनको झलकमा !

----------------------------------------------------

हिमालको आकाश किनारापारि बुद्घको शीतल घाम

सुनौला बादल नगरी जस्तो गन्धर्व —परी —ग्राम,

विपनाभन्दा सपना राम्रो यथार्थभन्दा भाव,

स्वर्गमा यात्रा गरे झैं चले बबाटाको बिर्सी ताप,

ह्लासाको झल्के सुनका छाना उनका आँखामा,

रङ्गीन फल नौरङ्गी फुले उत्तरका शाखामा ।

दुधले न्वाउँथिन् भोटकी रानी, फुलमा सुत्त थिइन्,

हिमालको हिउँसँगैमा स्पधौ छालाले गर्दथिइन्,

गुलाफसँग दाँजिनुपथ्र्यो ऐनामा गाला रे ।

एक राज्य किन्ने गलामा उनको रत्नको माल रे ।

फुलको मह सहेली टिप्थे वागमा छानेर,

मणिको प्याला उचाली प्यूँथिन् आनन्द मानेर,

तरंग यस्ता हजारौ चले मदनका मनमा

सुनेको माथि कल्पना लागी रंगिलो क्षणमा ।

बाटो त सार्‍हो यमालो ठाडो कहीँ छ बित्ते भीर,

कहीँ छ डोरी टाँगेको पूल कहाली रिङ्ने शिर;

पातलो उचाईं धप्काउँदो फोक्सो मुटुलाई फोरेर

गरल लीला पर्वतमाथि पर्वत चढेर

तपस्वीलाई निर्माणनिम्ति चढाई कठोर

हजारौं सही भएझैं विफल कष्ट भो अघोर

बीचबीचमा तर अमोल झल्क्का पाइन्थे पथमा,

नन्दन जस्ता फुलेका जङ्गल पहाडी पटमा,

आश्चर्यजस्ता बिरामी फूल, बनेली प्रतिभा,

प्रकृति उनलाई छक पारिदिन्थिन्, झल्काई मुटु वाः।

बादलु देशमा टाकुरे गाउँ शेर्पाको विचित्र

गर्जनतल, इन्द्रेनीतल,

झुल्कन्छ घाम, तल छ जल

माथि छ मानव स्वर्पुरमाझै चुलीमा पवित्र ।

स्याम्बोमा स्याम्बो रमाइलो नाची कम्मर समाई,

चरण फयाँकि बाँसुरी तालमा, अप्सरा लजाई,

सभ्यता हाम्रो नेपाल राम्रो संस्कृति पवित्र,

लुकेका स्वर्ग, समुच्च जाति यसमा छन् विचित्र ।

पृथिवि भरमा क्वै जाति भए नेपाली के कम छ ?

मनमन भन्थे मदन त्यहाँ यहाँ क्या जीवन छ ।

हिमाल हाँक्ने तेजस्वी जाति स्वभाव तपस्वी,

विश्वमा नेपाल विक्रम—तेजले हुनेछ यशस्वी ।

कहीँ ता झर्ना नौधारे बनी आदिम गानाले,

गुन्जायमान शीतल पर्वत शीकर दानाले ।

अमृत जल त्यो भन्दा मीठो पृथ्वीमा पाइन्न,

प्रकृति कहीँ यत्तिकी धनी शब्दले गाइन्न ।

ढुङ्गाको दाँत,झन् तीखो बतास दार्‍हा नै किटाउने,

विचित्र जन्तु सैरने बन गोधूली—छायामा,

कालीको बाहन फुकेर चर्ने मिर्गका कायामा ।

कल्पनाभन्दा रङ्गिला पन्छी गजब वनको बोल

शहरका सङ्गीत-कविताभन्दा बनेली अनमोल !

जीवनको मीठो आनन्द चर्को हरियो हावामा

उद्गार गरी थरी र थरी

फुर्फुरी गर्ने भुर्भुरी लिने,

उत्तम सिर्जन रङ्गीन चरी; सुन्दरका कायामा !

पुष्ट र चिल्ला बनेली जीव विलास्ने छायामा !

क्वै देवी थिइन् गहन वनमा, अमित सुन्दरी,

भीषण काली क्रोधमा तर,

नङ र चुच्चो लोहित हुँदी आँधीको भुमरी !

कृष्ण र राधा झूलन खेल्ने लहरा फुलेका

अत्तर बास्ने पत्तीका झुप्पा जहाँ छन् हिलका,

सुन्दरताको विचित्र लोक जङ्गली एकलासमा,

देखेर मदन गदगद हुन्थे विचित्र मिठासमा,

मिर्गको पाठो कोमल चिल्लो फुर्फुरे शैशवमा,

चाञ्चल्यको नै आनन्दस्वरुप फुर्केको रहरमा,

इन्द्रेनीराज्य फुलारु बाक्ला जङ्गल नाघेर

मदन चढे पर्वत ऊँचा हिमालमा लागेर,

पर्वतराज पृथ्वीका ताज ओजस्वी हिमाल,

काँधमा स्वर्ग बोकेर हेर्थे नीलिम नेपाल,

दिनले लिँदा पहिलो झुल्को सगरमाथामा,

उषाले बाल्थिन् लखबत्ती-चुह्ली सुनौला ज्वालामा,

एकान्त त्याहाँ शासन गर्थे साम्राज्य सेतोमा

तपस्या त्यहाँ शान्तिमा चढ्थिन् स्वर्गको बाटोमा,

बिहानी लाली घसेर आउँदा प्रथम गुलाफ,

सृष्टिको पैह्लो ललित रङ्ग धम्काउँथ्यो रवाफ,

मानिसलाई चुनौती दिने हिउँका टाकुरा

डुबुवा दिनले छोएर बल्थे

प्रकृति-मन्दिर सुनौला गजूर धप्के झैँ हजारौँ !

विशालताको रोमाञ्चकारी हिमाली स्वरुप,

विभिन्न पाटे भएर झल्को दर्शाउँथ्यो अनूप ।

करुणाजस्तो कोमल निर्मल हिउँको कया छ,

भूभरको ऊँचा भएर भूमा पग्लिने माया छ ।

रहस्य यौटा अवश्य राख्थ्यो स्वर्गिक चुली खास,

उमा र शिव गर्दथे भूको टुपीमा ऊँचा वास ।

सकलयुगको इतिहास जानी निश्चल तपस्वी,

सागर भेटी बादल फ्याँक्थे

आसिकजस्ता वर्षालु स्वरमा नेपालमा यशस्वी ।

जूनले लस्दा हिमाल महल कान्तिलृ कोमल,

चाँदनी स्वर्ग, चाँदिलो सपना

अमृत-जलप-निवास बन्थ्यो उमाको शीतल,

पीयूष-जलमा छायाको सार झल्के झैँ मञ्जुल ।

एकान्तलाई त्योभन्दा ठूलो विलस थिएन,

संसारी विष निभाउन शीतल

तयोभन्दा र्को भूतलमा कहीँ स्थल नै थिएन,

अनेक गङ्गा निर्झर नाला आँसु झैँ दयामा,

पग्लेर स्वतः बर्बर झर्झर्

तपस्वी लोचन हिमालीबाट झर्दथे दुनियँमा ।

श्यामल धन नेपालको भन कसको वरदान ?

जलडोरे अनेक सभ्यता युगका कसको प्रदान ?

उच्च र गूढ भावको क्षेत्र हृदय सङ्लाउने,

आश्चर्य के छ भारत खोज्थ्यो

त्यो दिव्य मीठो आभास सधैँ आत्मालाई जगाउने ।

उचाली आफ्नो मनको तह तरङ्ग उचाली

हिमाल-प्रदेश पार गर्थे मदन हृदय उचाली ।

धूपीका घारी सल्लका घारी पर्वत चढेका,

हिमालका ज्यादा नजीकका शिशु ती हेर्थे बढेका ।

पृथिवी अब पातलो उँचाइ लिएर नङ्गिन्छिन्,

छ मास हिउँको सिरक ओढी छ मास फुङ्गिन्छिन् ।

बतास भो तीखो, हिमाली श्वास सियो झैँ कडा भो,

भोट जाने युवा हिउँको लामो लहरमा खडा भो ।

बुर्बुरे चीनी हलाले छानी सल्लाको सियाभर,

पवित्रताको पीठोको धूली पर्वतमा छरबर,

शीतमा थियो अग्निको जलन पैताला जलाउने

हावामा थियो पातलो पन फोक्सोलाई फुलाउने,

बतासले दार्‍हा किटेृर टोक्थ्यो साँझमा मुटुलाई

भोटेली पोशाक दोचा र भुत्ले टोपीले उनलाई,

सुकुटी चिया भेडाको धुली चौरी दुध गट्टाले

बचाए बल्ल क्या कष्ट पाए बाटामा पठ्ठाले ।

प्रकृति देवी मानिसप्रति क्रूर र निठुरी

भएर जान्थिन् पठार पुग्दा पृथ्वीको जो धुरी ।

उब्जनी छैन, खानलाई छैन, प्यून नदारत,

बल्ल र तल्ल सँभाली सामल

नेपाली साँघु भोटेको त्यो दल—

सँगमा मदन जिनतिन चले कष्टको कडा पथ ।

अनेक दुःख बाटामा सही देखेर उदेक

एक मैन्हापछि मदन पुगे ह्लासाको नजीक ।

---------------------------------------------------

अकेली मुना अत्यन्तै राम्री कमल झैँ फुलेकी,

 बादलको चाँदी किनारा छोई जून झैँ खुलेकी ।

कलिला ओठ खोलेर हाँस्ता मोती नै बर्सन्थ्यो

पसु की फूल झैँ सुकेर गइन् आँसु नै बर्सन्थ्यो ।

लाम्चिला आँखा पुछेर गर्थिन् सासूको सुसार

कोठामा सुत्ता तकिया भिज्थ्यो चिन्ताले हजार,

ती दिन लामा, ती रात लामा, ती दिन उदासी ।

अँध्यारा रात, उज्याला रात जून नै उदासी ।

झ्यालमा आँसु मुनाको मन चिन्ताको आहारा ।

स्वरमा आँसुको सिम्सिमे वर्षा मसिनो चले झैँ,

एकान्तभित्र उठ्तछ गाना विरह बोले झैँ ।

चिन्ताले लाखाँ लाग्दैन आँखा सपना प्यारो छ,

सपनाभित्र उनलाई देखे उठ्न नै गार्‍हो छ ।

सपनाभित्र उडेन सास भनेर ती रुन्छिन्,

दिनको दिन गुलाब जस्ती वैलेर रहन्छिन् ।

मनको दुःख मनैमा राख्छिन् नबोली, छिपाई,

छातीको शर, पन्छीको प्वाँख राख्तछ लुकाई ।

उज्यालो हुन्छ दिनको अन्त्यमा बत्तीको धिप्धिप्मा,

वैलिँदा फूल झन् हुन्छ राम्रो शरदको समीपमा ।

बादलको कालो किनार चाँदी, झन् जुन उज्यालो,

विदाको वदन झल्कन्छ मनमा दुःखको उज्यालो ।

फूलमा खस्छन् शीतका आँसु आकाशमा वर्षाजल,

रातका आँसु तारका ज्योति, टप्कनछन् महीतल ।

गुलाब मीठो जरामा बन्छ कीराको आहार,

शहरभित्र फुलेको फूल दुष्टको शिकार ।

मानिसको हात निर्मल पानी हिलोले भर्दिन्छ,

मानिसलाई बाटामा काँढा मानिस छर्दिन्छ ।

अत्यन्त राम्री यी मुना हाम्री भ्mयालमा बसेकी,

शहरको यौटा गुण्डाले देख्यो अप्सरा खसेकी ।

भवानीलाई कातेर बत्ती बेयाद रहेकी,

गालाको पाटा कानको लोती, कपाल घुम्रेकी,

त्यो छड्के दर्शन पाएर उभियो पागलै भएर,

घरको वर, घरको पर त्यो घुम्थ्यो गएर ।            

गुलाबलाई देखेर राम्रो हे भाइ ! नछुनू !

लोभले हेर्‍यो; मोहनी गयो जङ्गली नहुनू !

सिर्जनाभित्र रचना राम्रा नजरका जुहार !

ईश्वरको हाँसो पाएका फूल छोएर नमार

----------------------------------------------------

भित्र छ आत्मा मसिनो तिनको पत्तीमा झल्केको

भित्र छ तिनको मसिनो बास्ना हावामा बल्केको

सुन्दर सूक्ष्म स्वरुपका टुना बाहिरी नजरमा,

तनको लोभी गुमाउँछ आत्मा विलासको रहरमा ।

गुलाफ आए सुहाउन पृथ्वी दिव्यका मुस्कानले

बोलाउन आफ्ना आत्माले आत्मा सुन्दरको आह्वानले

लोभको खस्रो निर्लज्ज हातले तिनलाई नछोऊ,

लज्जाले खुम्ची भाग्दछ देही

के माटोबाहेक हात लाग्ला केही ?

मुस्कान देऊ फुस्कन देऊ बास्नामा मधुर,

बास्नाले मात्र सौन्दर्य छोऊ

आँखाको लोभ आँसुले धोऊ

सिकाउलान् तिनलाई सुन्दरमा उठ्न गुलाबी बिहानले ।

 ------------------------------------------------

घरमा आई माउर लाई नैनीले मुस्काई,

हाँसको फुल कुर्कुच्चा राम्रो त्यो भन्छे समाई,

‘कलिलो राम्रो हजूरको पाउ क्या चट्ट मिलेको !

चीनियाँ पाउ, लक्ष्मीको जस्तो, कमलमा खुलेको !

मोतीको दाँत, हीराको जात हजूरले हाँसेको !

छ मैना भयो खसम हजूर ! गएको ह्लासामा ।

बिस्र्यो है क्या र ? हजूरलाई तरुनी-खासामा ।

यसरी छोडी गएको देखी दिल दुख्छ मलाई,

नजर मात्रै मुखमा लाए हजार मर्नेछन्,

भँमरा जस्तै डुलुवा खसम के कदर गर्नेछन् ?’

मुनाको गाला, आगोको ज्वाला जलेर उदायो;

आँखामा चम्क्यो बिजुली यौटा, चाँडै नै हरायो ।

 खामोस खाई दयाले भन्छिन्, “हे नैनी भाउज्यू !

म अरु जस्तो नठान बुझ्यौ हे नैनी भाउज्यू !

यी कुरा गर अरुका कान, जो सुन्छन् लिई चाख,

जोवनका हीरा शहरका कीरा, पाउँछ्यौ तिमी लाख ।

चन्द्रमालाई खसाल तिमी, हिमाल उचाल,

यो मेरो मन डगाऊँ भनी नरच यो जाल ।

गुलाब जस्तो फुलेको दिल कोपिला हुँदैन,

जो एकबाजि सुम्पियो बुझ्यौ  सो आफ्नो हुँदैन,

स्त्रीलाई जाँच चिताको ज्वाला पसेर निस्कुँला,

त्यो पाउलाई समाई फेरि स्वर्गमा बसुँला ।

यो चार दिनको कञ्चन चोला ईश्वरले सिँगारे,

के भन्नु माथि बाबुको अघि हिलोले बिगारे !

दयाले नैनी ! ईश्वरले सिँगारे !

पापको भारी बोकेर फेरि उक्लनु कसोरी !

मनुष्य चोला गुमाए त्यसै फिर्दैन यसोरी,

नैनी ! फिर्दैन यसोरी !

स्त्रीजातिलाई सृष्टिको भार भविष्य जगत्को,

आनन्द दिने सुगन्ध दिने पवित्र रगतको,

सौन्दर्य हाम्रो जूनको जस्तो किरण पवित्र,

जूनमा हुन्छ कलङ्क, हुन्न सतीको मनभित्र,

मानिसहरुको मनको जगत् गर्दिन्छ पवित्र ।

ती तिम्रा आँखा रसाई आए, परेला अडेको,

आँसुका ढिका क्या राम्रो देखेँ अगाडि बढेको !

हे नैनी दिदी ! मनको मैलो आँसुले पखाल्छ,

आँसुका थोपा आफैँमा असे यो मन उचाल्छ ।

यी मेरा कुरा गएर तिमी अरुमा सुनाऊ,

आँसुका ढिका बनाई राम्रा खसाल्न लगाऊ,

नभएदेखि सङ्घारवारि हे नैनी ! नआऊ !

---------------------------------------------------

‘बिराएँ हजूर, माफ रहोस् कसूर’ नैजीले जोडी हात,

भुङ्ग्राले जल्यो उसको गाला

मानव–आत्मा पतनमा पनि

निदाइरहन्न लौ हेर ! चाला

अन्तरले उसको के भोग्यो होला शरमको बज्रपात ।

त्यो दिनपछि त्यो लागी भन्छन् कृष्णको भजनमा

सुतनेलाई त्यस्तै जगाउने शक्ति सतको वचनमा,

भाइ ! सतीको वचनमा !

---------------------------------------------------

सिङ्डोङ्कारमाथि पहाडी चुच्चो आगो झैँ बल्दछ,

त्यो ताशीलिङ्गा फूलको बारी हावामा झुल्दछ ।

तलाउ लुक्याङ् चम्कन्छ तल, आकाशतर्फको,

सुनले छाएको गुलाबी घर फोडाङमार्पोको

चुङसुक्याङ् भन्ने सडक राम्रो, चूजिक्याङ् बगैँचा,

अस्कानी पुल यूतोक स्याँपा घाँसका गलैँचा,

फूलबुट्टे चउर घाँसका बगैँचा ।

चम्किलो सुनको रङ्गिलो देश नौलो र उज्यालो,

कस्तूरी-वास, सुनको रास, बाटो त उकालो,

आएर बसी के जानु चाँडै नबुझी नौलो चाल,

मित्यारी लाई मदन बसे घरको बिर्सी हाल ।

छ मैना गयो, सात मैना गयो मन भो झसङ्ग

ती मुना प्यारी, आमा बेचारी मन भो झसङ्ग

मनमा आए लहर नाघी जङ्घार तर्‍यो पार,

मनले उनको पखेटा हाल्यो उडेर गयो घर ।

बसेको बस्यै घरमा पुगे आमा छन् बिरामी,

मुनाका आँखा रोएर ठूला, नयन बदामी,

लाम्चिला, ठूला नयन बदामी !

घ्याङ्घुङे घण्टा गुम्बामा बज्यो, बादल झुम्मियो,

पहाडमनि पहाडी छाया साँझमा लम्बियो ।

बतास चीसो चम्केर आयो मनको तन्द्रामा,

उठेर देखे भेडाको भुवा ओढेका चन्द्रमा ।

उदासी जून, फिकामा गए मदन डेरामा,

ती आमा नाचिन्, ती मुना नाचिन् आँखाको घेरामा ।

त्यो रात त्यसै छर्लङ्ग गयो, ओछयान बिझायो,

छातीमा केले थिचे झैँ लाग्यो आकाश रछायो ।

---------------------------------------------------

छबीस दिन उज्याला पङ्खी हिमालमा ब्यूँझेर

पश्चिमी सुनको सागरपारि गएछन् उडेर

गोसाइाकुण्डको धेरै नै पानी गङ्गामा बग्यो हो,

ह्लासाको जादू घरले जित्यो

नेपाल–खाडी निर–किल्लाभित्र स्वप्नमा अड्यो हो,

साहुका साथ सिकेर किल्ली बेपारमा चलेथे

तीन मैना चल्दा क्यै गुठिल जम्मा भएर फुलेथे

कस्तुरी असल बिनाका बिना बटुली सह्यारे

शिलाजित बूटी उत्तम केही बटुले त्यहाँ रे

सुनका माल प्रशस्तै मिले लगाउँदा लगानी

आफूलाई चाहिनेसम्मको धन कमाए त्यहाँ नि !

 ओखती केही लगेका थिए एक लामा धनीको,

 दमको व्यथा निमन भयो भाग्य नै बनिगो,

आफूले उनले चिताएभन्दा रास थियो सुनको,
----------------------------------------------------

नेपाल फर्की जानै भो इच्छा अब ता उनको

 लुकाई गर्‍हौँ सुनका थैली, कस्तूरी सह्यारी,

 ती बिदाबारी भएर हिँडे ईश्वर पुकारी ।

 ‘सपना मैले के देखेँ आज ? भैँसीले लघार्‍यो,

यो मुटु काँप्छ त्यो भैँसी सम्झी, हिलामा पछार्‍यो,

    बज्यै ! भैँसीले लघार्‍यो ।’

‘बुहारी मेरी ! शीतको सपना पिर्दैन खराब,

खराब सपना त्यो बिर्सिजाऊ डरले नकाँप ।

फुलेको शिर म थापिदिन्छु सबै त्यो खराब,

हे छोरी जस्ती बुहारी मेरी ! त्यसरी नकाँप ।’

‘दाहिने आँखा फर्फर गर्छ मनमा लाग्यो पीर,

कहाँ हो कहाँ मुटुमा दुख्छ, घुम्दछ मेरो शिर ।

आमा र बाबु स्वर्गमा मेरा, टुहुरी अजान,

हजूर नै आमा, हजूर नै बाबु, खोल्दछु मुहान,

बज्यै ! मनको मुहान !’

‘कसैका माथि कुभलो हाम्रो मनमा बसेन,

पापको छाया यो हाम्रो सानो घरमा घुसेन ।

दैवले देख्छ सोझाको दर्द, दैवले हेर्दछ,

दैवको बज्र ओर्लेर आए ममाथि पर्दछ,

फुलेको केश, ममाथि पर्दछ !’

‘धेरै नै भयो खबर केही आएन ह्लासाको,

चिठीको भर पर्दछ बस्नु, चिठीको आशाको ।’

‘बेपारीलाई कामको भीड फुर्सद पाएन,

लेखूँला भन्दै भुलेको होला त्यसैले आएन,

वनको बाटो डाँडा र काँडा, टाढा भै आएन ।’

---------------------------------------------------


‘नमान पीर बुहारी मेरी पीरले सुहाएन’

‘तैपनि लाग्छ मनमा बादल, कुइरो धुरिन्छ;

शङ्काका छाया नाचेर उड्छन् मन पीरले भरिन्छ;

खराब कुरा नसोच्नु भन्छन् अफाल्दा फर्किन्छ

मुटुमा चीसो पसेर आउँछ आँखिभौँ फड्किन्छ

    हजूर ! आँखिभौँ फड्किन्छ ।

हजूर, हाम्रो अबला चोला आधार हुँदा दूर

सुकेको पात झैँ शीतको बेला,

हिमाली सासमा काँपेर उठ्छ थरथर, गली नूर

मुटुकी चरी छायाले डरी, भटभटी भुर्भुरी

उडूँ कि बसूँ सरि छ जीवन हाँगामा फर्फरी

हिमाललाई हेर्‍यो मन चीसो हुन्छ पर्वत हैर्‍यौ नीर,

हावाले छुँदा मन उडूँ भन्छ, के गरी रहूँ थिर ?

हजूर ! के गरी रहूँ थिर ?’

‘नमान पीर बुहारी मेरी ! असलै हुनेछ,

फूल झैँ छोयौँ संसार हाम्ले,

 न मान्छे न त दैवले हाम्लाई काँडालै छुनेछ ।’    



मदनलाई बाटामा हैजा लाग्छ*

‘नछाड मेरा हे साथीभाइ ! वनमा मलाई,

काग र गिद्धहरुको पापी शिकार बनाई ।

घरमा मेरी ती बूढी आमा, ती बूढी मर्नेछन्,

चन्द्रमा जस्ती ती मेरी मुना ठहरै पर्नेछन् ।

हे मेरा साथी ! हे मेरा भाइ ! म अझ मर्दिनँ,

कालको साथ लडेर उठ्छु वनमा मर्दिनँ,

यो घाँटी सुक्यो; यो छाती पोल्यो; यो आँसु पुछन,

अझ छ सास, अझ छ आस, यो दर्द बुझन ।

आशिष देलिन् ती बूढी आमा मलाई बचाओ !

मानिसको आँसु मानिसले पुछ्नु सबैको धर्म हो ।

यो घाँटी सुक्यो म पानी खान्नँ ! बिझायो यो घाँस,

घाँसको चोसा दयाले मर्छ; आँसुले पियास !’

‘के गर्छौ भाइ ! टाढाको घर बाटाको जङ्गल,

यो हैजा हाम्ले कुर्‍हेर बसे हुँदैन मङ्गल ।

औषधिमूलो साथमा छैन यो माझ वनमा

ईश्वर सम्झी ईरश्वरै सम्झी रहे है मनमा ।

घर र बार सबैले छाडी जानु त पर्दछ,

अन्त्यको बेला ईश्वर सम्झे संसार तर्दछ ।’

हातले टेकी मदन उठे ती साथी गएछन्

पश्चिमतिर दिनका आँखा रगतमा डुबेछन् ।

वनमा फीका अँध्यारो चढ्यो, हावा नै निदायो

पन्छीले सारा बोल्न नै छाडे, जाडोले सतायो ।

दुर्दशा त्यस्तो, निठुरी सारा जङ्गल पहाड

निठुरी तारा जगतै सारा निठुरी उजाड ।

पुर्लुक्क पल्टे घाँसमा फेरि सुस्केरा दिएर,

घरको तस्बीर मनमा उठ्यो झन् गाढा भएर ।

‘हे मेरी आमा ! मलाई तिमी सम्झँदिहोऊ नि !

हे मेरी मुना ! मलाई तिमी सम्झँदिहोऊ नि !

ईश्वर ! ईश्वर !! तँ मात्र मेरो वनमा साथी छस्,

मानिसभित्र ढुङ्गाको दिल तँ देख्ने माथि छस् ।

आगोको ज्वाला कताको होला ? डढेलो उठ्यो कि,

मरेकालाई झन् मार्न भनी डढेलो उठ्यो कि ?

नजीकै आयो मानिस यौटा लिएर चिराक

डाँकू पो हो कि ? भूत पो हो कि ? वनको खराब ।

पयोमा यौटा झुण्डेको सास के भर, के डर ?’

भएको बल गलाको पुग्छ चिराक पल्तिर ।

को रुन्छ, भनी भोटेले हेर्छ, देख्दछ बिरामी

मायाले भन्छ, ‘साथी र भाइ रहेछ हरामी ।

मेरो छ घर एक कोस पर, तिमी त मर्दैन,

म बोकी लान्छ, हुन्छ कि हुन्न ? फरक पर्दैन ।’

भोटेको पाउ समाई भन्छन् बिचरा मदन,

‘ईश्वर मेरा हे भोटे दाइ ! क्या राम्रो वचन !

घरमा मेरी छन् बूढी आमा, ती सेतै फुलेकी,

घरमा मेरी जहान यौटी बत्ती झैँ बलेकी ।

मलाई आज बचाइदेऊ ईश्वरले हेर्नेछ

मानिसलाई मद्दत गर्ने स्वर्गमा पर्नेछ ।

क्षेत्रीको छोरो यो पाउ छुन्छ, घिनले छुँदैन;

मानिस ठूलो दिलले हुन्छ जातले हुँदैन ।’

बोकेर लग्यो भोटेले घर, ऊनमा बिसायो,

पानीको घुट्का पिलाइदियो दयाले रसायो ।

खोजेर ल्यायो वनको बूटी घोटेर पिलायो,

चौँरीको दूध पिलाईकन बलियो बनायो ।

--------------------------------------------------

हिमालको बूटी विचित्र थियो जादूको दियो काम

त्यो भोटे दैव नभए कठै जान्थे ती परमधाम ।

वनका बीच घरेलु चिल्लो झुपडी टुमुक्क

गोबरमाटे—फूल टाटेपाटे,

वनको कोही देव र देवी घुस्ने झैँ सुटुक्क,

हाँगाको टेको, हावाको छेको ढुङको गाहारो

मदनलाई लाग्यौ महलभन्दा धनी र पियारो,

भेडाको ऊनको बिछ्यौना नरम आढ्नालाई पाखी छ,

त्यहाँको जीवन वैकुण्ठ जस्तो उनको लागि छ,

मुस्कानमा छैन मान्छेको छुरी, वचनमा छैन विष,

हावामा छैन दूषण केही, मनमा राग रिस,

दारिद्र्य त्यहाँ क्या धनी थियो थोरैमा कति धेर ।

चाहिँदो रैछ के सुखलाई ? प्रकृति भएनेर ।

हरियो थियो आँखाको शीतल प्रकृति रङको धन

शहरमा भरी जीवन भन्छन् जीवन थियो वन !

नकली ज्ञान पोथीका भन्दा, फूल–पाना हँसिला

रङ्गिला पत्र प्रकृतिदेवी उल्टन्थिन् रसिला,

ईश्वरको ज्योति टल्कन्थ्यो त्यहीँ शीतका दानामा,

क्या बोल्थ्यो ईश्वर पखैरुबाट रङ्गनि गानामा !

फूलको बोट उम्रेको हेरी मान्छेले पाउँथ्यो ज्ञान,

सुँघेर बास्ना लट्ठ भै आत्मा भोग्दथ्यो क्या निर्वाण

लामाको जीवन प्रकृतिबीचमा बनेली मुटुमा

बुद्धको टकले झिल्केको थियो निर्वाण–पथमा

पन्छी र पशुहरूको साथी अहिंसा विचारी

रूखको ढुकढुक, फूलको धड्कन,

ज्योतिका पथमा बीजको स्फुरण,

समस्त तिनको रहस्य जान्ने प्रकृति–पुजरी

रहेछ लामा एकान्ततामा विलासिरहेको

देख्तामा झुत्रो, भित्र त्यो कत्रो ! विशाल भएको

चौँरीलाई पाली, फलफूल हाली, बटुली जहान

पाल्दथ्यो यौटा आदर्श ढङ्लै कुटीमा सुबान

रहस्यमय अदृश्यसँग बसेको रमाई,

उदारताले हृदयद्वार जीवनलाई झिाई,

रोग र व्याधि निखार्न सक्ने मन्त्र र बूटीले,

मदन तङ्ग्री मोटाए पोसी त्यसका कुटीले,

हिउँले ब्रह्मा बनाइदिन्थे उसका कुमारी,

गालामा उषालालीले रङ्ग दिव्यले मुसारी,

वनकी देवी जस्ती थी छोरी बृद्धको पालाकी

उसको नाम थियो है लावा कोमल चालकी

कुमार उसको तेजिलो थियो फुचाको नामको

बर्षमा बार्‍ह गजबकौ तर जेहेन र कामको,

पशु र पन्छी सबेको बोली मुठीले निकाली

भाले र पोथी लागाउथ्यो बोल्न विचित्र कला ली,

महीना बित्यो मदनको त्यहाँ प्रकृतिबचिमा

अचम्म मानी आनन्दमाथि हिमालनगीचमा

बाँसुरी मधुर बजाउँथ्यो फुचा रोएर सुन्थे ती,

सुरिलो गीत गाउँथी लावा बरबर बन्थे ती,

कलुषशून्य तिनको जीवन सत्युग समान

देखेर त्यहीँ बसूँ झैँ लाग्यो सधैँ नै नजान

तैपनि मेघ दक्षिणको आयो नाघेर हिमाल

जलको कुइरो पातलो बनी,

‘कोही छ रोइरहेको’ भनी,

सम्झना दिँदै अबोल बोलमा मसिनो जञ्जाल,

पन्छीको उठान मनले टिप्यो धराको घेरापार

घर जाने इच्छा दिलसँग बढ्यो फुटेन मुखको पार

वैशाख लाग्यो पल्लवमा पन्ना, फूलमा इन्द्राणी

चरामा कलकल, साँझमा लाली,

ढुकुरमा कुकुर, डाँफेमा फुरफुर, क्वैलीमा सुवाणी,

नालामा छलफल, हिमालमा झलझल, हाँगामा फुर्फुर,

मुजूरमा ढाँचा, हरिणमा कन्याइ, मिर्गमा छुर्छुर,

लहरा हल्के हल्लेर फुल्की मधुम, गुनगुन भो !

नवीन मीठा कलकले वन शिशु–शिर छुनमुन भो,

वास्नाका कण दुगुर्न थाले, पोथीलाई बोलाउन,

शब्दले डाक्थ्यो मुटुको शब्द,

प्रश्नका साथ उत्तर लागे वनलाई गुञ्जाउन,

सृष्टिले नयाँ नाटक रचिन् आनन्द चञ्चल भो,

प्रमको राज्य हरियो भयो, जीवन हलचल भो,

पूर्णिमा आइन् हिमाल–भालमा बाटुली बनैर

अमृत थाली झिलमिल पाmली,

जादूको जाली शीतल हाली,

चराचर–दिलमा जलप लगाई हिमाल सपनेर,

वर भो यौटा द्यौथल सुन्दर जूनको जलपमा,

परीको संसार स्वप्नको मुहार शीतल झलकमा,

जुनेली फूल फक्रेर आए हृदय खोलेर

पातला पात भै पारदर्शी जूनसँग बोलेर

बुद्धको थियो उत्सवको रात उज्यालो खुलेको

विशवमा शान्ति मनमा कान्ति,

चराचरलाई नवीन जीवन अमृत मिलेको

लामाले लियो बाँसुरी हातमा वनको बाँसुरी

जनको मन कुर्लने भन,

सङ्गीतको आत्मा अटाउँने खाक्रो प्वालसुरे बाँसुरी ।

टिरि र लिरि बाँसुरी बोल्यो अबोला बोलाई वन

लावा र फुचा हातपाउ फाली,

तालमा नाचे शरीर चाली,

बुद्धको जीवन–कथाको सारमा भावले नाच्यो मन,

गीत गाए तब लामाका जहान मिलेर वनमा

भोटेको छन्द दोसाँधे मिठास शब्दको बन्धमा

मदनको आत्मा बुद्धको लोकको मुक्तिमा रमायो

उनले टिपे तलको गाना हृदय रसायो–

--------------------------------------------------

 (गीत)*

वैशाखको पूर्णिमा

हेर हो हिमाल जून !

रातको कालो वर्णमा

अमृतको यो थालीले

झलमल पार्ने कुन ?

स्याब्बो च्याङ्बा । स्याब्बो च्याङ्बी !

संसार मथ्दा जूनको नौनी स्वर्ग तर छ, सुखको दिन !

तारा-झुप्पे यो रुखमनि

कसले लायो धून ?

चूलीमा पुग्यो बाटो गुनी

आँधी नाची, पर्वत नाघी,

संसारलाई लाउन गुन ?

स्याब्बो च्याङ्बा ! स्याब्बो च्याङ्बी !

आफूलाई जित्ने संसार जित्छ निर्वाणभन्दा कीर्ति कुन ?

आकाश उनको छाती हो

करुणा धारा सुन

तारा आँखा राती हो,

माटी—जरामा बन्चरो दी

काललाई जित्ने कुन ?

स्याब्बो च्याङ्बा ! स्याब्बो च्याङ्बी !

अमृत झल्क्यो संसारमाथि हेर ! ऊ ज्योति ! हिमाल जून !
                 

पानीले पार्‍यो आकाश नीलो, पखाली तुवाँलो,

कौसीमा लाग्यो क्या राम्रो जून स्वर्गको उज्यालो ।

सिरिरि सिरि शीतल हावा, सुन्तला फुलेको,

क्या मीठो वास्ना मधुर मसिनो, जूनमा मिलेको ।

जूनको विमल –अमृत–जल– तलाउ–छायामा,

नरम, मधुर सरस, जगत्, जीवन झैँ मायामा ।

नीदले छोडेकी कोइली बोल्छे जुनेली रातमा,

जीवन देश बोले झैँ प्रीति मनका पातमा,

क्या मीठो त्यसको सुरिलो स्वर रातको कलिलो,

मनको तिर्सना सपनाभित्र घुसे झैँ रसिलो

गमलामाथि केँबरा झुल्छ, गुलाब बोल्दछ,

छायाको बुट्टा पर्खालमाथि ज्यूँदो झैँ चल्दछ ।

नीलो छ सारी ताराको पारी मुनाको गाथमा,

भावका जल–महल–लोचन कोमल छन् रातमा ।

चन्द्रमालाई चन्द्रमा हेर्छिन् कौसी र आकाश,

स्वर्गको अटाली हाँस्दिछिन् यौटी, यौटी छन् उदास ।

यो देश छैनन् उनका आँखा, मनका चित्रमा,

गडेको टक छ अरु देश जूनका भित्रमा ।

सम्झना झुम्मियो बादल जस्तो चन्द्रमा हराइन्,

विरह जस्तो अँध्यारोभित्र, एक आँसु चुहाइन्,

मुनाले बोलिन्, ‘हे मेरा कृष्ण ! मलाई भुल्यौ नि !

निठूरी मन लिएर भन, कसरी डुल्यौ नि ?

कृष्ण ! कसरी डुल्यौ नि ?

मुहार तिम्रो जुहार मेरो नजरको हरायो,

कुन पापी दैव आएर चोरी कुन देश फिरायो,

सम्झनालाई छायाले छकायो !

पहाडवारि पहाडपारि पर्दाले ढाकेको,

स्वरुप तिम्रो खालि छ मेरो मनमा जागेको,

झल्झली देखी विरह लागेको !

वचन तिम्रो तारमा मनको निदाइरहन्छ,

सम्झेर आयो झन्कन्छ भित्र, कहानी कहन्छ,

दुःखको कानमा सुखको कथा बजाइरहन्छ ।

पखेटा छैनन् उडेर जान चिडिया उडेका,

हेरेर बसी आँसुका थोपा गहमा छुटेका,

देखेनौ तिम्ले कतिका थिए छातीमा गुडेका !

किन हो किन, यो मेरो मन बादलले ढाक्दछ,

सियोको टुप्पा नदेख्ने गरी मुटुमा लाग्दछ,

प्राणको मेरो पखेरु रुन्छ पिँजडा परेको !

न उड्न पाई, न खोज्न पाई चिन्ताले पिरेको,

उडन पाए त्यो पाउमाथि लुटुपुट पर्नेछ

त्यो छातीमाथि गएर फेरि भुर्भुर गर्नेछ,

सधैँको निम्ति साथमा फिर्नेछ !

पैसाको यस्तो भुमरीभित्र किन हो पसेको ?

मनको धन छाडेर किन ह्लासामा बसेको ?

हे पैसा ! तैँले पासोमा पाछस् सिंह झैँ हृदय !

सोझाको सराप असलको विलाप, दुष्टको अभय !

पैसामा भुली बिर्सेको हो कि ? कसैले भुलायो ?

प्राणको मन छकाईकन अरुले डुलायो ?

बिर्सनुपर्ने यसरी होइन ! भमरासरी मन !

के भर त्यसको ? नलागोस् पाप पापी छ मेरो मन,

प्राण ! पापी छ मेरो मन !

पहाड त्यस्तो ! जङ्गल त्यस्तो पथरा पर्‍यौ कि ?

मलाई सम्झी दुःखमा नजर आँसुले भर्‍यौ कि ?

प्यारा ! आँसुले भर्‍यौ कि ?

कपाल दुख्ता म आँसु पुछ्थेँ बिरामी भयौ कि ?

सुसार कसले गरेको होला ? अकेला थियौ कि ?

प्यारा ! अकेला थियौ कि ?

हावाले लगे मनको चिठी, मन रुने थिएन !

तिमी छौ पर, म रुन्छ् घर, बिन्ती नै पुगेन,

प्यारा ! रोएको पुगेन !

हे पशुपति ! हे गुह्येश्वरी ! प्याराको गाथमा,

नबसोस् ध्रूलो, नबिझोस् काँढा, मङ्गल होस् साथमा !’

मुनाले जोडिन् माथमा हात, हातमा लाग्यो जून,

भरिई आयो, भरिई आयो आँसुले नयन झन् !
------------------------------------------------------


राता र नीला पहेँला फूल वनमा फुल्दछन्,

छिर्बिरे फूल, सुनौला फूल हावामा झुल्दछन् ।

दक्षिणतिर किनारातिर फड्केको बादल,

भोटेको घर मदनअघि नेपाल झलझल,

नेपालभित्र उज्यालो डाकी कुखुरा बासेको,

हिमालचूली बिहान खुली उत्तर हाँसेको !

पहाडहरुको नीरको माला नेपाल शहरको,

लुर्कन जस्ता रुखका लहर शिखर किनारको,

बादलवारि गुलाफ फुल्ने पूर्वको डाँडामा,

उज्यालो पाटा छायाका टाटा, पहाड टाढामा,

दूधका झर्ना झरेका सेता सतह गाढामा ।

दूबोको बारी त्यो टुँडिखेल रुखले घेरेको,

धररा उठी शहरमाथि गजूर भिरेको ।

आकाशलाई छातीमा राख्ने त्यो रानीपोखरी,

त्यो कान्तिपुरी, केँवराकेश उज्याला सुन्दरी,

साँझमा गाग्रो कटीमा राखी अँगालो हालेका,

मस्केर चल्ने लाजले बल्ने, कपूरमा ढालेका ।

विचित्र त्यस्ते त्यो चित्रकारी झ्याल र ढोकामा,

पीपल ठूलो बोलेर उठ्ने हावाको झोकामा ।

त्यो सानो घर पीपलनिर, भ्mयालमा मुनियाँ,

ती बूढी आमा, ती प्यारी मुना, मनका दुनियाँ ।

आमाको बोली, मुनाका आँखा, दिदीको रुलाइ,

कौसीको ज्रन, गमलामाथि फूलको झुलाइ ।

फर्केर हेर्छन् मदन फेरि भोटेको आँगन,

क्या राम्रा बच्चा, क्या राम्रा पाठा खेलमा मगन !

हेरेर फेरि भोटेका तर्फ मदन बोल्दछन्,

हृदयभित्र लुकेको इच्छा ओठले खोल्दछन्,

‘हरियो भयो डाँडाको मुख फूल फूल्यो वनमा,

टाढाको घर झल्केर आयो हे दाजु ! मनमा ।

कलिलो राम्रो पालुवा होला नेपालमा लागेको,

त्यो आलुबखडा हाँसेको होला वसन्त पाएको,

हरियो चिल्लो जोबन होला वनमा जागेको !

वास्नाले मीठो चलेको होला हावाको लहर,

रुख र लहरा झुलेका होलान् सिहर सिहर,

खोलामा होलान् घाममा खेल्न छविला लहर !

‘वसन्त लाग्यो ! वसन्त लाग्यो !’ भन्दी हो कोइली,

डुल्दी हो लिई अनेक रङ्गी फूलका सहेली,

दुई दिल मिली फुलेकी बेली, मगमग चमेली,

बगैँचाभित्र स्वर्ग नै होला हाँगाको हबेली,

जोबनका गालामा लाजको लाली फुलेको गुलाब,

पानामा सेता सुनका अक्षर, चम्पक किताब,

पहाड–किल्ला चूली उपल्ला श्रीपेच–सरोज,

रक्षाका निम्ति ती पशुपति मुटुमा विराज,

वीरको देश, धर्मको गादी, शक्तिको आँकुरा,

पछिको बढ्ती देखाई उठ्छन् हिउँका टाकुरा,

त्यो देशभित्र त्यो सानो घर, झल्झली फिर्दछ,

बिर्सेको रिन सम्झनाकन आँसुले तिर्दछ ।

सम्झँदिहुन् ती डाँडाकी ज्रन, आमाले मलाई,

वनको छेउ म टाढा बस्छु त्यो घर रुलाई,

तिमीले लायौ सधैँको गुन, म तिर्न सक्तिनँ,

सधैँको ऋणी, म तिर्न सक्तिनँ !

दुइटा मैला सुनका थेला वनमा गाडेको,

यौटा हो तिम्रो यौटा हो मेरो गुनले बाँडेको,

यो तिमी लेऊ बिदाइ देऊ, म घर हिँड्दछु,

यो तिम्रो गुन सधैँको सम्झी अगाडि बढ्दछु ।’

भोटेले भन्छ,‘के गर्छ मैले पहेँलो सुनले ?

रोपेर सुन उम्रन्न क्यार के गर्छ सुनले ?

रोपेर राख्यो, पछि पो खान्छ यो तिम्रो गुनले,

बालक मेरा यी छोराछोरी, आमाले छाडेको,

के गर्नु सुन ? के गर्नु धन ? दैवले चुँडेको,

यो केटाकेटी खाँदैन सुन, लाउँदैन गहना,

आकाशमाथि जहान मेरो बादल छ गहना !’

भोटेका बच्चा काखमा राखी, कपाल मुसारी,

पुछेर आँखा फूलको थुङ्गा केशमा घुसारी,

पुछेर आँखा त्यो भोटेसँग मदन भन्दछन्,

‘बिदाको बेला आँसुले आँखा झन् भरी बन्दछन् ।

गाहारो भयो छाडेर जान गुनको आँगन !

यो गुन कैले म तिर्न सक्छु तैपनि माग न,

दाज् ! केही त माग न !’

भोटेले भन्छ, ‘मौकाले पायो त्यो गुन लाउन,

गुनको सट्टा लिँदैन हामी, सम्झेर जाऊ न,

आफैँले खन्छ आफैँले खान्छ, सित्तैमा छुँदैन,

क्या दिन्छ तिम्ले ? क्या लिन्छ मैले ? मागेर लिँदैन ।

च्याङ्बाको नाउँ सम्झेर जाऊ घरमा सुनाऊ;

बूढीको आसिक यी केटाकेटीहरुमा पठाऊ ।’

रोएर हिँडे, जङ्गलछेउ, अपढ, अजान,

त्यो भोटेभित्र देखेर त्यस्तो मनको मुहान,

   रोएर घर हिँडे ती मदन !

________________________


मदनकी आमा, फुलेकी सेतै ओछयान परेकी,

डाँडाकी जून, अन्त्यको दिन दुःखमा कुरेकी,

सुकेको तेल घरकी बत्ती मधुरो भएकी

अँध्यारो पारी धिपिक्कै जान तयार रहेकी ।

छोराको मुख झल्झली देख्छिन्, ईश्वर पुकार्छिन्,

मनको मन त्यो छोराकन, ईश्वर गुहार्छिन् ।

भ्mयालको हावा फुलेको केश मुसारी हिँड्दछ,

ह्लासाको तर्फ आमाको दिल बहाई बढ्दछ ।

आँखामा छैन उनको आँसु शान्तिले छाएको,

साँझको फिका जलमा अन्त्यको उज्यालो आएको,

प्राणको टेका, कलको छेका, टाढाको छोरो छ,

छोराको मुख हेरेर जाने मनको धोको छ ।

जरोले तातो, पातला हात नसाले जेलेको,

रसिला–आँखा–बुहारी–हात प्रेमले मिलेको ।

कलिलो हात समाई भन्छिन्, ‘मेरी हे बुहारी !

अब त बेला नजीकै आयो जानु छ उसपारि !

के गछ्र्यौ रोई, नरोऊ बुहारी !

सबैको बाटो यही हो नानी ! अमीर–फकीरको,

यो माटो गई माटोमा मिल्छ दुःखको बगरको,

शहर बस्नू, नफस्नू यसमा, दुःखको जञ्जाल !

अन्त्यको बाटो उज्यालो हुने भक्ति नै सँगाल !

फुलेको देखेँ वैलेको देखेँ जगत्को फूलबारी,

दुःखमै चिनेँ ईश्वरलाई हे मेरी बुहारी !

पृथिवीभित्र रोपेको बीउ स्वर्गमा फल्दछ,

दिएको जति पृथिवीभित्र माथि नै मिल्दछ ।

गरेको जति लिएर जान्छु, के जान्छ साथमा,

सपनाभित्र पाएको धन ब्यूँझेको हातमा ।

बिदाइ लिन्छु सबका साथ मदन आएन,

त्यसलाई हेरी आँखाले आज चिम्लिन पाएन ।

म मरिहाले मदनसँग यो भन्नू तिमीले,

‘नरुनू धेरै, भनेर गइन् अन्त्यमा बूढीले !’

रोकेको दिल आँखामा खस्छ गलामा बोल्दछ,

मुनाका छातीमा छोपेको शोक निसास्सी चल्दछ ।

‘हे मेरी बज्यै ! हे मेरी आमा !! यो अर्ती लिनेछु,

हजूरको मीठो सम्झनालाई आँसुले धुनेछु ।

अझ ता केही भएको छैन आराम हुनेछ,

हजूरको धोको त्यो भेट यहाँ अवश्य पुग्नेछ !’

बिचरी बूढी ती काँप्न थालिन्, कम्प भो विचित्र,

बन्द भो बोली, मनमनै रह्यो वचन पवित्र ।

कहिलेकाहीँ मुनाको हात छामेर ‘यहाँ छ’

भनेर दिँदा बलले भन्थिन् ‘मदन कहाँ छ ?’



कुतीमा यौटा पीपल ठूलो हावाले हल्लायो,

हाँगामा आई कागले चुच्चो खोलेर करायो,

छहारी बस्ने बटुवा हेर्थे टाढाको टाकुरा,

चिउँडो थियो हातको माथि, घुँडामा पाखुरा ।

हाँगाको काग ओह्र्लेर आयो, नजीकै करायो,

नजर छड्के त्यो घाँटी कर्के गरेर करायो ।

नजर फिर्‍यो, पसीना पुछी बोले ती बटुवा,

‘सुबोल् सुबोल् हे ! ठाउँ सरी बस्न, आकाश-डुलुवा !

हेरेर आइसु ती आँखा तानी के मे शहर ?

नेपाल खाल्डो छ कान्तिपुरमा घर त्यो सुग्घर ।

माई छन् मेरी कपाल सेती, मुना छन् उज्याली,

मलाई सन्चो छ भनी आइज पखेटा उचाली ।

‘नमान्नू धन्दा नमान्नू फिक्री’ भनेर सुनाई,

गुँडमा फर्केस् बारीको यौटा हलुवावेद खाई !’

उडेर गयो त्यो काग टाढा बुझे झैँ गरेर,

‘कागले बुझयो, उडेर गयो पुग्नेछ सबेर ।

बुझदैनन् भाषा पन्छीको हाय ! ती दुई बिचरा !’

भनेर हेरी नजर भरी उठे ती बिचरा !

बिचरा मदन, नजर भरेर !



शहरभित्र केको हो यस्तो वियोग विलाप ?

पिल्पिले बत्ती भिजेका आँखा अलाप विलाप ।

बज्रको झिल्का चड्केर गई आँधीको पुछार,

हुन्हुन हावा बिलौना गर्छ साँझको सँघार ।

कुक्कुर रुन्छ पिँढीमा बसी, अँध्यारो राति छ,

औँसीको कालो आकाश-छाना घरको माथि छ ।

पिल्पिले बत्ती धिप्धिप गर्ने अँध्यारो उज्यालो,

अँध्यारोसँग मिसिएजस्तो टुकीको तुवाँलो ।

रुखमा तप्क्यो आँसुको थोपा हुरीले भाँचेको,

भुल्काले आँखा बाटुला लायो रुखमा भाँचेको ।

     कलिलो रुख पिटिक्क भाँचेको ।

पिल्पिले बत्ती, भिजेका आँखा, भिजेका परेला;

औँसी झैँ मुख किन हुन् त्यस्ता ती आँसु भरिला ?

हा कठैबरी ! भिजेका परेला !

सासूको सास घाँटीमा बज्छ अड्कन्छ गलामा,

बुहारी मूच्र्छा इन्तु-न-चिन्तु माथिको तलामा,

    ती मुना कठै ! नीली भै पलामा !

दाजु र भाइ छिमेकी रुन्छन्, अलाप विलाप,

छातीमा हात, आँखामा आँसु, मनमा विलाप,

बिजोग हरे ! बिजोग त्यस्तो ! दैवले देख्तैन,

दैवले देखे कसरी हेर्छ ? कलम लेख्तैन !

त्यो कालो सर्प बनाई मुटु कसरी उठायो ?

मदन मरेको कसरी चिठी गुण्डाले पठायो ?

सर्पको दाँतमा विषको थैलो, ईखको तिखो फल,

मानिसभित्र झन् हुन्छ कालो मनमा हलाहल !



मदन घर पुग्दा

‘के देख्न आएँ ? हे मेरी आमा ! के देख्नुपर्‍यो नि ?

हे मेरी आमा ! हे मेरी आमा ! यो छाती चिर्‍यौ नि !

  आमा ! यो छाती चिर्‍यौ नि !

पापीको मुख हेर न आमा ! मलाई हेर न !

म आएँ आमा ! म पापी आमा ! मलाई हेर न !

आमा ! मलाई हेर न !

किन नि टाढा हेरेको त्यस्तो ! म आएँ, म आएँ !

नजर फेरि फिराऊ यता, रोएर कराएँ !

रुन पाउमा म आएँ !

मुटुमा गाँठो पारेर हेछर्यौ ! नजर फिर्‍यो नि !

नछाड आमा ! फर्क न , फर्क, टुहुरो मर्‍यो नि !

आमा ! टुहुरो मर्‍यो नि !

म आएँ आमा ! म दु:ख दिन कोखमा पसेको !

बुढेसकाल छाडेर छुरी मुटुमा धसेको !

छुरी मुटुमा धसेको !

मदन भन्ने म पापी छोरो चिन्यौ कि चिनिनौ ?

‘आइछस् बाबू !’ भनेर हरे ! मुखले भनिनौ !

आमा ! चिन्यौ कि चिनिनौ ?

मुखले तिम्रो नबोले पनि आँखाले बोल्दछ !

यो तिम्रो दशा देखेर आमा ! कलेजा जल्दछ !

आमा ! कलेजा जल्दछ !

सुसार तिम्रो गर्न नै मैले पापी भै पाइनँ !

गरुँला भन्ने मनमै रह्यो, म अघि आइनँ !

हरे ! म अघि आइनँ !

क्या शान्ति छायो मुखमा तिम्रो ! हे आमा ! बोल न,

अमृतजस्तो वचन तिम्रो हृदय खोल न !

आमा ! एक फेरा बोल न !

हे मेरी आमा ! मलाई हेरी नजर रसाए,

कलिलो त्यस्तो हृदय मैले कसरी बिझाएँ ?

आमा ! कसरी बिझाएँ ?

सुनका थैला लिएर आएँ, चढाएँ पाउमा,

पाटी र धारा बन्नेछ तिम्ले भनेको ठाउँमा,

आमा ! भनेको ठाउँमा !

कोपिलाभित्रै वैलायो आशा, हिउँले खँगार्‍यो,

दिलले दर्द नपोखी, हान्यो दैवले झटारो !

फर्क न फर्क हे मेरी आमा ! माथि नै हेछर्यौ नि !

उठाई औँला माथि नै आमा ! इशारा गछर्यौ नि !

आमा ! कलेजा चिछ्र्यौ नि !

लौन नि ! लौन !’ भनेर उठे मदन जुरुक्क,

मूच्र्छामा परे पाउमा, देखी गलाको हिरिक्क !

छोराको मुख हेरेर गइन् कठै ! ती घुरुक्क ।

हा कठैबरी ! ती बूढी घुरुक्क !




‘भन न भन हे मेरी दिदी ! ती मुना कहाँ छिन् ?

आमाको यस्तो बिछोड पर्दा देख्तिनँ यहाँ झन् !’

‘हे मेरा भाइ ! ती मुना छैनन् यो तिम्रो घरमा,

मावल जान ती बिदा भइन् बिछोड परेमा !

ह्लासामा जाँदा बिछोड परेमा !’

‘स्वर्गमा गइन् ती मेरी आमा, तिम्लाई छाडेर,

कसरी गइन् ती मेरी आमा, तिम्लाई छाडेर,

कसरी गइन् बिचरीलाई टुहुरी पारेर ?’

‘बुहारी मध्ये कुँदेको हीरा भएर बिरामी,

मागेर बिदा सबैका साथ सार्‍है नै बिरामी !

भएर गइन् सार्‍है नै बिरामी !’

‘कस्तो छ मेरी ती मुनालाई ? हेरेर को आयो ?

पानीका घुट्का ती माग्दिहोलिन्, कसले पिलायो ?’

हे प्यारा भाइ ! ती मुनालाई यो जल चाहिन्न,

ती निकी भइन् निरोगी भइन्, औषधि चाहिन्न !

हे प्यारा भाइ ! म हेर्न जान्थेँ, बाटो नै पाइन्न !’

‘ती निकी भए आउन्नन् किन ? यो मेरो अवस्था !’

‘खोज्दिहुन् तिनी आउनलाई ! पाउन्नन् ती रस्ता ।’

‘गजब लाग्छ यो कुरा सुन्दा मावली कहाँ छ ?’

‘बादलपारि, उज्यालो भारी मुलुक जहाँ छ !’

‘हे मेरी दिदी ! हे मेरी दिदी ! मुना छिन् भन न,

ती मुना मेरी पृथिवीमाथि अझ छिन् भन न !

मुना, अझ छिन् भन न !

‘पृथिवीवारि पृथिवीपारि ती मुना अझ छिन्,

फूलमा हाँस्छिन्, जलमा नाच्छिन्, तारामा चम्किन्छिन् ।

कोइलीकण्ठ बोल्दछ तिन्को, आँखा छ उज्यालो,

शीतमा रुन्छिन्, उदास हुन्छिन् देखिन्छ तुवाँलो !’

‘मरेकी छैनन् ती मेरी मुना ज्यूँदी छिन् भन न !

मावलभित्र छिन् मेरी मुना, आउँछिन् भन न !

मावलभित्र छिन् मेरी मुना, आउँछिन् भन न !

आशाकी जरा, मनकी चरा, मुना छिन् भन न !

कुन दिन दिदी ! आउँछिन् भन न ?’

‘हे मेरा भाइ ! ती मुना छैनन् !! पृथिवीवारिमा,

दुःखको लेश नहुने देश कल्पनापारिमा,

टिपेर बस्छिन् सुखका फूल स्वर्गको बारीमा ।’

‘निठुरी दिदी ! निठुरी दिदी !! मार्‍यौ नि मलाई !!!

आशाको फूल यतिका दिन आँखामा झुलाई,

कानमा मेरो विषको घुट्का घुटुक्क पिलाई,

हे मेरी मुना ! हे मेरी मुना !! छाडेर गयौ नि !!!

पूजाकी मन्दिर, प्राणकी जञ्जीर तिमी नै थियौ नि !

हे मेरी प्राण ! तिमी नै थियौ नि !!

प्राण ! छाडेर गयौ नि !!!

दैवले हान्यो शिरमा मेरो निठुरी घनले,

के गरी सहूँ ? के गरी रहूँ ? जीउँदो मनले !

सहन सीमा नाघेको मनले !

हे मेरी दिदी ! ती मुनालाई हेर्दछु एकै छिन्,

ती मुनालाई डाक न दिदी ! हेर्दछु एकै छिन् !

    डाक न दिदी ! हेर्दछु एकै छिन् !

हे मेरी मुना ! हे मेरी मुना !! ओह्र्लेर आऊ न !

हे मेरी रानी ! मुहार तिम्रो म देख्न पाऊँ न !

मुना ! ओह्र्लेर आऊ न !

अँध्यारो भयो ! अँध्यारो भयो !! मनको बिलौना,

उम्लेर आई घाँटीमा अड्क्यो मनको बिलौना !

आँसुमा खस्यो मनको बिलौना !’

‘हे मेरा भाइ ! हे प्यारा भाइ !!’ ती दिदी भन्दछिन्,

पछयौराछेउ पुछेर आँसु ती दिदी भन्दछिन्,

‘हे मेरा भाइ ! नगर त्यसो धीरज लेऊ न !

आखिर जानु सबैले पर्छ, यो सम्झी लेऊ न !

चार नै दिनको यो पापी चोला, यो मैलो गुमानी,

आखिर छर्छ हावाले फेरि एक मुठी खरानी !

बाबू ! एक मुठी खरानी !

मासुको फूल वैलेर जान्छ मट्टीमा मिल्दछ,

अरु नै फूल पृथिवीपारि स्वर्गमा फुल्दछ !

सर्धैँको लागि स्वर्गमा फुल्दछ !

सहन भनी जन्मन आयौँ हे बाबू ! सहन,

दुःखमा हामी शोधिन आयौँ, दुःखमा रहन,

आँसुको खोला न्हाई जान्छौँ वैकुण्ठ–भवन !’

‘हे मेरी दिदी ! सम्झेर आयो यो छाती चिरिन्छ,

यो तातो घाउ नूनले पोल्छ झन् आँखा भरिन्छ !

दिदी ! झन् आँखा भरिन्छ !

मुनाको बोली, लाग्दछ गोली ! सम्झन्छ मनले,

क्या मीठोसँग सम्झाई भन्थिन् ‘के गर्नु धनले ?’

गलामा लाग्यो, मुटुमा घुस्यो अमृत–वचन,

‘साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले !’

बसालिहाल्यो दैवको घनले !

ईश्वर ! तैँले रचेर फेरि कसरी बिगारिस् ?

सृष्टिको फूल रचेर त्यस्तो कसरी लतारिस् ?

त्यो फूल हरे ! मलाई दिई कसरी पछारिस् ?

हे दिदी ! मैले ती मुना देख्ता, मुनाको मुहार,

ती मुना पनि मर्दछिन् भन्ने थिएन विचार !

मुना ! छातीको जुहार !

पृथिवीतिर नहेर मुना ! म पनि आउँछु

आँखामा आँसु लिएर चिनो म भेट्न आउँछु,

प्रेमको हीरा छुटेको तल, म लिई आउँछु ।

कसरी खायो आगोले दिदी कमलको शरीर ?

कसरी खायो निठुरी भई कमलको शरीर ?

म कहाँ पाऊँ ती मुनालाई छातीमा लगाऊँ !

खरानी तिनको मलाई द्यौन, छातीमा लगाऊँ !

हे मेरी आमा ! हे मेरी मुना !! म यहाँ बस्तिनँ,

म यहाँ अब बस्तिाँ आमा ! म यहाँ बस्तिनँ,

म यहाँ अब बस्तिनँ मुना ! म यहाँ बस्तिनँ,

‘हे मेरा भाइ ! ती तिम्री मुना मरेकी छैनन् ती,

ज्योतिको स्वरुप लिएर गइन् बगैँचा वसन्ती,

स्वर्गका चरा गाउँछन् उनको मधुर जयन्ती !’

‘पर्दाले ढाक्यो, पर्दाले छेक्यो, हे दिदी ! मलाई !

म रुने छैनँ, गएर भोलि भेटुँला तिनलाई,

हे दैव ! पर्दा चाँडै नै उठा ! धन्य छ तँलाई !’



मदन त्यसै थलामा परे, दुःखले वैलायो,

वैद्यले आई उनको नाडी घोरिई समायो ।

कफ र वायु बिग्रेछ भनी वैद्यले भन्दछ,

अरुको कुरा नसुन्ने कान त्यो कुरा सुन्दछ ।

मदन भन्छन्, ‘चरक पढ, सुश्रूत पल्टाऊ,

मनको व्यथा रहन्छ कहाँ ? मलाई बताऊ,

जिउने रोग मलाई लाग्यो, यो रोग हटाऊ ।

मनको रोगको औषधि के हो ? मलाई बताऊ ।

सम्झना भन्ने छटपटी हुन्छ, दर्शनपियास,

झन् टाढा टाढा आँखाले हेर्छ पोल्दछ बतास,

मगज घुम्छ भुँमरीभित्र मुटुमा दुख्तछ !

लक्षण सारा बाहिरबाट मनमा लुक्तछ !’

वैद्यले हेर्‍यो, वैद्यले बुझ्यो, त्यो वैद्य आएन,

मनको व्यथा कता हो कता ! औषधि पाएन ।

दिनका दिन झन् सार्‍हा भए बिचरा मदन,

जस्ताको तस्तै होशमा छन् ती, सफा छ वचन,

‘हे मेरी दिदी ! यो घरजम तिमीले चलाऊ,

पाटी र धारा आमाको इच्छा तिमी नै पुर्‍याऊ ।

सुसार गर्छिन् मुनाले माथि अकेली आमाको,

नछाडी जाऊन् सुसार अरु अकेली आमाको,

फुकाऊ तना, गङ्गाको जल देऊ न घुटुको,

औषधी छैन हे मेरी दिदी ! फुटेको मुटुको ।’


 
बादल फाट्यो, चन्द्रमा हाँसी स्वर्गमा सुहाए,

साथमा तारा भएका शशी झयालमा चिहाए ।

बादल मिल्यो, सधैँका निम्ति मदन निदाए,

भोलि ता फेरि छर्लङ्ग भयो श्रीसूर्य उदाए ।

         

आँखाको धूलो पखालिहाल्यौ हे भाइ ! बहिनी !

संसार हाम्ले बुझ्नु नै पर्छ काँतर नबनी ।

संसारलाई मुखमा हेरी कम्मर कसेर,

आकाशतिर पखेटा चालौँ पृथिवी बसेर,

खानु र पिउनु जीवन भए, जिउनु हरे ! के ?

पछिको आशा नभए कठै ! मानिस हरे ! के ?

पृथिवी बसी स्वर्गमा हेर्ने छन् हाम्रा नजर,

तल नै हेरी तल नै हेरी बिलौना नगर ।

मनको बत्ती तनको बली स्वर्ग छ प्रसाद,

कर्ममै पुज ईश्वर भन्छ यो ‘लक्ष्मीप्रसाद ।’



Wednesday, January 27, 2016

रावणको नखुलेको पाटो

प्रस्तुत लेख ratopati.com मा प्रकाशित सुवास मल्लज्यूद्वारा लिखित लेख हो र त्यहिँबाट साभार गरिएको हो ।
.............................................................

रावणको नखुलेको पाटो

सुवास मल्ल

संसारभर सत्य र असत्यको प्रायः फैसला जित र हारको इतिहासले निर्धारण गरेको पाइन्छ । जित्नेहरूको प्रशंसा गर्दागर्दै मान्छे हार्नेहरूको योगदानको चर्चा गर्ने समय नै पाउँदैनन् । वा, जानिजानी बिर्सिदिन्छन्, बिर्सेको अभिनय गरिदिन्छन् । धेरै अवस्थामा त जित्नेहरूले हार्नेहरूको अस्तित्व नै नामेट पारिदिन्छन् । आफूलाई देवत्वकरण गर्नकै लागि हार्नेहरूलाई दानवीकरण गरिदिन्छन् । पूर्वीय मिथकमा रावण एउटा त्यस्तै पात्र हो, जो हारेको हुनाले उनको योगदानलाई जित्नेहरुले मेटिदिएका छन् ।
हामीले पढेको-सुनेको रामायणमा रावणलाई यसरी वर्णन गरिएको छ, मानौं उनी बुद्धि र विवेकहीन क्रूर शासक थिए । तर पछिल्ला खोज तथा अनुसन्धानलाई आधार मान्ने हो भने रावण बल, बुद्धि र सौर्यशाली राजा थिए भन्ने कुरा मान्न खासै गाह्रो छैन । यसको मतलब रावण असल थिए बरु राम पो बदमास थिए भन्ने मेरो तर्क होइन । मैले त यहाँ केवल रावणको पनि ओझेल पारिएको पाटो थियो भनेर त्यसको पर्दा उतार्न मात्र खोजेको हो ।

रावणको परिवार

रामायणमा रावणलाई लंकाको राजाको रूपमा चित्रण गरिएको छ । राक्षस गणका भयंकर योद्धा सुमालीकी छोरी कैकसी र महान ऋषि विश्वश्रवाको कोखबाट जन्मेकाले रावणमा बौद्धिकता र लडाकुपन दुवै थियो । उनका कुम्भकर्ण नामक अजंगको ज्यान भएको भाइ, राजकाजमा निपूर्ण अभिरावण नामक भाइ, शुपर्णखा नाम गरेकी कुरूप बहिनी र विभिषण नाम गरेका अर्का भाइ थिए । यसबाहेक रावणका खारा र धुशाना नाम गरेका भाइहरू र खुम्बिणी नामकी बहिनी पनि थिइन् ।
रावणको विवाह मन्दोदरीसँग भएको थियो, जसको गर्भबाट मेघनाथको जन्म भयो । इन्द्रलाई समेत परास्त गरेका हुनाले यी पराक्रमी युवराजलाई इन्द्रजित पनि भनिन्थ्यो ।

दश टाउकाको अर्थ

रावणलाई उनको योगदानको बलस्वरुप दशमुखा अर्थात् दशवटा टाउको भएको भनेर पनि चिन्ने गरिन्छ । तर, वास्तवमै उनको दशवटा टाउको नभएको र दशवटा पण्डित बराबरको बौद्धिकता भएकाले उनलाई दशमुखा भनिएको भनेर सम्बोधन गरिएको मान्ने पण्डितहरू पनि छन् । चारवटै वेद र ६ वटै उपनिषद्को ज्ञाता भएकाले उनलाई दश टाउको बराबरको मानेर दशानन (दश र आनन भनेको मुख अर्थात् दशमुख) रुप दिइएको तर्क तिनीहरूको छ । अरु केही व्याख्याता भने उनको असली टाउको बौद्धिकताको प्रतीक भएको र बाँकी नौ टाउकाले उनी सम्पूर्ण नवरस (शृंगार, वीर, करुण, हास्य, रौद्र, भयानक, विभत्स, अद्भुत र शान्त) ले युक्त पूर्ण मान्छे भएको जनाउने पनि बताउने गरेका छन् । माया अवतार जानेका कारण दश टाउको देखाउन सक्षम भएको भन्नेहरूको पनि कुनै कमी भने छैन ।

बौद्धिकता

माथिका प्रसंगबाट रावण बौद्धिक मान्छे हो भन्नेमा त कुनै शंका भएन । बरु उनको बौद्धिकतालाई वर्णन गर्ने थप प्रमाणका रुपमा उनको अध्ययन तथा अनुसन्धानलाई लिन सकिन्छ । रावणलाई आयुर्वेद, ज्योतिर्विद्या र कूटनीति विज्ञको रूपमा रामायणमा स्वीकार गरिएको छ । हिन्दू ज्योतिषविद्याको महत्त्वपूर्ण पुस्तक ‘अरुण संहिता’ र ‘रावण संहिता’का रचनाकार रावण नै थिए । यी दुवै पुस्तकलाई आज पनि ज्योतिष विज्ञानमा महत्त्वका साथ लिने गरिन्छ । उनले शिव भक्तिको पुस्तक ‘शिव ताण्डव स्तोत्र’ पनि रचना गरेका थिए । साथै विणा बजाउने कलामा पनि उनी ज्यादै पारंगत थिए भनेर उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

शिवभक्ति

रावण हिन्दू धर्मका आराध्य देव शिवका भक्तको रुपमा रामायणले चित्रण गरेको छ । तिब्बतस्थित हिमालय क्षेत्रको मानसरोवरमा उनले कडा तपस्या गरेर शिवलाई प्रसन्न बनाएर ‘चन्द्रहाँस’ नामक खड्ग पनि उपहार पाएका थिए । रावण नाम पनि उनलाई शिवबाट नै मिलेको थियो, जसको अर्थ हुन्छ, भयंकर गर्जन । शिवलाई खुसी पार्नका लागि ‘शिव ताण्डव स्तोत्र’ आफैंले रचना गरेबाट पनि उनको विद्वता र शिवभक्ति प्रस्ट हुन्छ । भारतको आन्द्र प्रदेशमा रावणले स्थापना गरेको शिवलिंगको पूजा आज पनि हुने गरेको छ ।

अमरत्व

शिवबाट बरदान पाउनुअघि नै उनले यस्तै तपस्या गरेर ब्रह्माबाट गरुड, नाग, यक्ष, दैत्य, दानव, राक्षस र देवता कसैबाट पनि वध नहुने अमरत्वको वरदान पनि पाएका थिए । तर यो पूर्ण अमरत्व थिएन, बरु आफ्नो प्राण नाइटोमा केन्द्रित गरेर राखेका थिए भनेर वर्णन गर्ने पनि गरिएको छ । नाभीमा जम्मा गरेर राखिएको यही अमृतलाई रामले वाण हानेर नष्ट गरेपछि रावणको मृत्यु भएको रामायणमा उल्लेख छ ।

रावणराज्य

लंका राज्यको निर्माण विश्वकर्माले ऋषि विश्वश्रवाका पुत्र कुवेर (रावणको सौतेनी दाजु) का लागि गरिदिएका थिए । विश्वकर्माले यो राज्यलाई निकै सुन्दर बनाएर कुवेरलाई दिए पनि जनता त्यति सन्तुष्ट थिएनन् । समृद्धिबिनाको सुन्दरताको अर्थ खास रहने कुरा पनि भएन । तपस्याहरूबाट फर्केपछि कुवेर र रावणबीच मनमुटावको अवस्था सिर्जना भयो र विश्वश्रवाले कुवेरलाई राज्य सञ्चालनबाट पछि हटेर लंकाको राजकाज रावणलाई सुम्पन आदेश दिए । यसरी लंकाको राजा भएका रावणले राज्यलाई समृद्ध बनाउन अनेक पहल गरेका थिए । लंकामा सबैभन्दा गरिबहरूको घरमा पनि खानपिउन स्वणपात्र (सुनबाट बनेको भाँडा) को प्रयोग हुन्थ्यो भनेर रामायणमा नै उल्लेख छ । अनेक अन्य राज्यहरूमाथि विजय प्राप्त गर्दै रावणले लंकालाई ठूलो साम्राज्य बनाएका थिए । त्यसपछि लंका राज्यको राजकाज उनले भाइ अभिरावणलाई सुम्पेर आफू सम्पूर्ण साम्राज्यको बादशाह बनेर रहेका थिए ।

सीता अपहरण

मैले यहाँ कुनै नारीलाई अपहरण गरिनुलाई ठीक ठहर्याउन खोजेको होइन, केवल तत्कालीन घटनाक्रमको कम चर्चा गरिएको पाटो मात्र खोतल्ने प्रयास गरेको हुँ । वनबास जीवन बिताइरहेका राम, उनकी पत्नी सीता र भाइ लक्ष्मणसँगको सम्बन्धका कारण नै रावण सबैभन्दा आलोचित भएका थिए । रावणकी बहिनी शुपर्णखा वनबासी जीवन बिताइरहेका रामका भाइ लक्ष्मणबाट निकै प्रभावित भएर एकतर्फी प्रेम गर्न लागिन् । लक्ष्मणले कुरुप शुपर्णखालाई कुनै वास्ता नगरेपछि उनी आफैँले लक्ष्मणको अगाडि गएर प्रेम प्रस्ताव राखिन् । सनकी प्रकृतिका लक्ष्मणले शुपर्णखाको यो साहसलाई घोर गाली बेइज्जती गरेर नाक–कान काटेर पठाइदिए । आफ्नी बहिनीको यो हविगतलाई रावणजस्तो शक्तिशाली बादशाहले हेरेर बस्ने कुरै थिएन । यसकै बदला लिनका लागि रावणले सीतालाई बन्धक बनाएर आफ्नो बहिनीसँग माफी माग्न वा युद्धमा आउन रामलाई चुनौती दिए । यद्यपि, लक्ष्मणसँग बदला लिन उनकी भाउजु सीतालाई अपहरण गर्नु निन्दनीय कार्य नै हो । सीतालाई अपहरण गरेर लगे पनि रावणले उनीमाथि कुनै दुव्र्यवहार गरेनन्, बरु बन्धक सीतालाई राम्रो हेरचाह र खानपानको व्यवस्था गरे । बन्धक अवधिभर सीतालाई हेर्ने जिम्मा महिलालाई मात्र दिइएबाट पनि रावणको नियतमाथि प्रश्न गर्ने ठाउँ थोरै मात्र बाँकी रहन्छ । सायद रावणबाट भन्दा बरु मुक्ति पछि अग्निपरीक्षा गर्ने र पछि गर्भवती अवस्थामा जंगलमा छाड्ने रामले पो सीतालाई बढि पीडा दिएका थिए कि ?

रावणपूजा

रावणलाई देवताकै स्वरुपमा पूजा गर्ने समुदाय पनि छ । भारतको आन्द्र प्रदेश, मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, राजस्तान, जोधपुर, गुजरात, कानपुर, कर्नाटक लगायत श्रीलंका, थाइल्यान्ड आदि देशमा रावणका मन्दिर स्थापना भएका छन् । हरेक दशैंको दशमीको दिनमा यहाँ रावणको बलिदानको स्मृति गर्दै पूजा गर्ने गरिन्छ । रावणको कतिपय मन्दिरहरूमा रावणसँगै मन्दोदरी, कुम्भकर्ण र इन्द्रजितको पनि पूजा गर्ने गरिएको पाइन्छ । दक्षिण श्रीलंकामा त आफ्नो ठाउँलाई रावणकालीन राजधानी मानेर रावणको पूजाआज र सम्झना गर्ने रावणपुर नामक ठाउँ नै छ । जहाँ रामलाई राक्षसको रुपमा र विभिषणलाई दुष्ट मान्छेको रुपमा परिभाषित गर्ने गरिन्छ । रामायणमा उल्लेख गरिएजस्तै रावण राक्षेस नै भएका भए यस्तो भक्ति सायदै सम्भव थियो ।

रामायणको असलियत यस्तो थियो कि ?

० राम र रावण दुवै आ–आफ्नो क्षेत्रका महाशक्ति थिए । यो रामायणमा वर्णन गरिएजस्तो सत् र असत्को लडाइँ थिएन, बरु दुई शक्तिशाली अहंकारहरूको टकराब थियो । तर रामसँगको युद्धमा पराजित भएका कारण उनका पक्षधरले रामलाई बढी नै देवत्वकरण र रावणको बढी नै दानवीकरण गरेका हुन् । दुवै प्रकरणमा अनेक अलौकिक कथा जोडेर रामलाई भगवान र रावणलाई दानवका रुपमा परिभाषित गरियो । सायद रावणले युद्ध जितेका भए उनी नै भगवान र राम दानव हुन्थे कि ?

० रावण तत्कालीन अवस्थामा एक शक्तिशाली साम्राज्यका प्रतापी बादशाहका रूपमा स्थापित भइसकेका थिए । उनको राज्य आजको श्रीलंकाका भू–भाग मात्र नभई भारत, मलेसिया, इन्डोनेसिया र बर्मासम्मका क्षेत्र ओगटेको जानकारले लेखेका छन् । भन्नु नपर्ला एउटा साम्राज्य खडा गर्ने दौरानमा रावणले दुश्मनहरूको पनि राम्रै पल्टन कमाइसकेका थिए । तर, जब उनको उमेर ढल्न थाल्यो, उनको साम्राज्यको अनेक दरारहरू आउन थाले र त्यही बेला सीता अपहरणकाण्ड हुन गयो । रावणका दुश्मनहरू उनलाई पराजित गर्ने उचित मौकाको खोजीमा थिए र पराक्रमी धनुर्धर राम र लक्ष्मणलाई भरपुर सहयोग गरे । यो कुरा कसरी पनि पुष्टि हुन्छ भने रावणको मृत्युपछि उनीहरूले रावणको उत्तराधिकारी, उनको भाइ तथा रामको सहयोगी विभिषणलाई सिंगो लंका साम्राज्यको बादशाह नबनाई लंका राज्यको मात्र राजाका रूपमा राज्याभिषेक गराए र एकपछि अर्का गर्दै आफ्ना राज्यहरू फिर्ता लिए ।

० रावणलाई राक्षस गणको भान्जाका रुपमा पछि परिभाषित गरिएको हुन सक्छ । हार्नेहरूलाई ‘गोरु बेचेको’ साइनो लगाएर राक्षस बनाउने र जित्नेहरूलाई त्यही प्रणालीबाट देवता बनाउने हिन्दू सामन्ती परम्पराको निरन्तरतामा उनलाई पछि राक्षस वंशको रूपमा वर्णन गरिएको हुन सक्छ । सन्देह गर्ने ठाउँ कसरी पनि देखिन्छ भने रावणबारे हिन्दू धर्मग्रन्थ सबैले खराब चरित्रको मात्र व्याख्या गरेका छन् । तर, राक्षसको रूपमा उनलाई पुष्टि गर्ने तर्क भने फरक–फरक पाइन्छन् । रामायण र विष्णु पुराणले रावणको मावली वंश नै राक्षस गणको भएकाले उनका दुुष्टता जन्मजात भएको लेखेको छ । तर, उही कोखबाट जन्मेको विभिषण भने कसरी उनीहरूको परिभाषामा देवताजस्तो भए भन्नेबारे वाल्मीकि मौन छन् । उता पद्म पुराण र श्रीमद्भागवत पुराणमा भने रावण र कुम्भकर्ण हिरण्याक्ष र हिरण्यकशिपु नामका असुरहरूको नयाँ अवतारका रूपमा जन्मेको उल्लेख छ, जसरी रामले भगवान विष्णुको अवतारका रूपमा जन्म लिएका थिए ।

० रामायणमा उल्लिखित केही प्रसंगहरूले पनि रावण वर्णन गरिए जस्तो दम्भी र दुष्ट थिएनन् भन्ने पुष्टि गर्दछन् । रामेश्वरम्मा रामले शिवलिंग स्थापना गरी शिवको भक्ति गर्ने कार्य शुरु गर्न लागेका थिए । जसमा उनलाई शिवभक्त विद्वान पण्डितको आवश्यकता परेको थियो । रावणले यो थाहा पाएर रामको त्यो कार्य सफल बनाइदिएका थिए । त्यो भन्दा पनि विशिष्ट उदाहरण अर्को पनि छ । रावण र रामबीच युद्धको चरमोत्कर्ष छुँदै थियो र घाइते लक्ष्मणको मरणासन्न अवस्थामा उपचार भइरहेको थियो । यस्तो बेलामा पनि रावणले आफ्नै दुष्मनको उपचारका लागि आफ्ना नामुद आयुर्वेदाचार्य सुषेणलाई रामकोमा पठाएर मानवियता प्रदर्शन गरेका थिए ।

० रावणलाई सबैभन्दा बढी घाटा आफ्नै भाइ विभिषण र अर्का राजा बलिका भाइ सुग्रिवबाट भएको हो । यी दुईको गठबन्धनले रामलाई रावणका कमजोरीको सुराकी मात्र दिएनन्, बरु रावणका दुश्मनसँगको रामको सम्बन्ध स्थापित गर्न पनि सहयोग गरे । दाजुको सत्ता हत्याउन गरिएको यस्तो कार्यलाई षड्यन्त्र मान्ने कि सत्यका लागि संघर्ष ?

रावणबारे खोज अनुसन्धान

हाल विश्वका विभिन्न कुनामा रावणको असलियतको खोजी तथा अनुसन्धान कार्य पनि सुरु भएको पाइन्छ । श्रीलंका सरकारले त सरकारी तहबाटै यसको सुरुवात गरेको पाइन्छ । रामायण लगायत हिन्दू ग्रन्थमा गरिएको एकपाखे विश्लेषणलाई यिनै अनुसन्धानले चुनौती दिएका छन् । रावणको जीवनगाथा र लंकापुरीको बारेमा आनन्द नीलकांतनले ‘असुर, टेल अफ भ्यांक्युइस्ड, द स्टोली अफ रावण एन्ड हिज पिपुल’ अर्थात् असुर : पराजितहरूको कथा, रावण र उनका जनताहरूको कथा’ नामक एक महाकाव्य नै तयार गरेका छन् । त्यसैगरी आचार्य चतुरसेनले ‘वयम् रक्षामः’ र पण्डित मदन मोहन शर्मा शाहीले पनि तीन भागमा ‘लंकेश्वर’ नामक उपन्यास लेखेको पाइन्छ । भारतमा एकजना दलित अधिकारकर्मी रामास्वामी नायकरले रामायणको विरोधमा तथा रावणको समर्थनमा ‘रावणायण’ नै तयार पारेका छन् । रावणबारे अनुसन्धानहरू भारत र श्रीलंकाका विभिन्न पत्र–पत्रिका तथा वेभसाइटमा पढ्न पाइन्छ ।

(यो लेखकको निजी विचार र विश्लेषण हो, बहसका लागि प्रकाशित गरिएको हो । यसबारे तपाईंका आफ्ना विचार छन् भने सभ्य भाषामा बढीमा हजार शब्दमा लेखी पठाउन सक्नुहुन्छ । सं.)

ratopati.com

महाभारतमा कृष्ण

प्रस्तुत लेख "महाभारतमा कृष्ण" Saturday, 01 September 2012 का दिन नागरिक पत्रिकामा
अभय श्रेष्ठ‍‍‍ले लेख्नु भएको हो र त्यहिँबाट साभार गरिएको हो ।

...............................................................


महाभारतमा कृष्ण

Saturday, 01 September 2012

नागरिक


- by अभय श्रेष्ठ‍‍‍-

यो वर्ष कृष्णाष्टमीताक मेरो गाउँ खासै होहल्लामय भएन। कारण थियो, बत्ती आउने समयमा पनि बारम्बार अघोषित लोडसेडिङ। बिहान ८ देखि १ बजेसम्म बत्ती आउने समयबीच कम्तीमा पाँचपटक बत्ती निभ्थ्यो। नत्र अघिल्ला वर्षहरूमा कृष्णाष्टमी आउनु पाँच दिनअघिदेखि वरपरका पाँच गाउँ हल्लनेगरी भजन, नाचगान हुन्थे। 'हे कृष्ण देऊ हाम्रो सारी, कदमको रूखैलाई भो भारी' भनेर गाउनेमा पुरुष पनि हुन्थे। पुरुष पनि मानौँ कुब्जा, राधा वा गोपिनीजस्तै कृष्णका प्रेमिका बन्न लालायित हुन्थे। 'दानधर्म' खुबै चल्थ्यो। कृष्णाष्टमी मनाउन मानिसहरू उदार मनले चन्दा दिन्थे।

हिन्दु धर्ममा कृष्ण विष्णुका आठौँ अवतार मानिन्छन्। समाजशास्त्रीय आँखाले हेर्ने हो भने सनातन समाजका यी आदर्श पुरुष महत्वाकांक्षालाई निरन्तर पछ्याइरहने अत्यन्त चलाख, बौद्धिक र कूटनीतिक व्यक्ति हुन्। उनको जन्म पाँच हजार वर्षअघि भएको अनुमान छ। त्यतिखेर आर्य जाति उत्तर भारतका नदी किनारतिर फैलिएर त्यहाँका बासिन्दासँग घुलमिल भइसकेको थियो। स-साना गणराज्य थिए। जरासन्ध, कंस, शिशुपाल, द्रुपदलगायत राजा थिए। अहिलेको नयाँ दिल्लीमा सबैभन्दा समृद्ध, शक्तिशाली र व्यवस्थित राज्य हस्तिनापुर थियो। खेती र गाईपालन मुख्य व्यवसाय थिए। युद्धका मुख्य हतियार धनुषवाण र गदा थिए। सवारीका रूपमा रथ र घोडाहरूको उपयोग हुन्थ्यो।
पहिले शौरसेन गणराज्य थियो। त्यहाँका गणपति उग्रसेन थिए। मगधमा गणतन्त्र मासेर जरासन्धले निरंकुश राजतन्त्र लादिरहेका थिए। उनका दुई छोरी अस्ति र प्राप्तिको बिहे उग्रसेनका छोरा कंससँग भयो। निरंकुश राजाका यी दुई छोरीले पतिलाई पनि शौरसेनमा निरंकुश राजतन्त्र चलाउन प्रेरित गरे। फलस्वरूप आफ्नै पितालाई अपदस्थ गरेर कंस निरंकुश राजा भए। अपदस्थ राजा उग्रसेनका भाइ देवक, उनकी छोरी देवकी र ज्वाइँ वसुदेवलाई यो कुरा बिझिरहेको थियो। उनीहरू कंसलाई राज्यच्युत गर्ने गोप्य योजना बनाइरहेका थिए। देवकीलाई पाल्कीमा राखेर वसुदेवकहाँ पुर्‍याउन लाग्दा कंसलाई यो गोप्य सूचना प्राप्त भयो। तत्काल उनले बहिनी-ज्वाइँलाई झ्यालखाना हालिदिए। उनीहरूबाट जन्मेका शिशु मारिदिए।
भाद्र कृष्ण अष्टमीको रात कृष्णको जन्म भयो। चलाखीपूर्वक देवकले कंसका एक प्रहरीलाई मदिरा खुवाएर बेहोस बनाइदिए र वसुदेवले कृष्णलाई यमुना नदी तारेर ब्रजवासी आफ्ना मित्र नन्दकहाँ पुर्‍याए। सट्टामा नन्द र यशोदाले केही दिनअघि मात्र जन्मेकी छोरी वसुदेवलाई दिए। देवकीले छोरी जन्माएको खबर मध्यरातमा कंसकहाँ पुग्यो। जेलको शिलाखण्डमा रहेकी शिशुलाई कंसले मार्न खोज्दा बत्ती निभ्यो। फेरि अर्को बत्ती ल्याउँदा एउटा प्रहरीले शिशुलाई गायब गरिदियो।
अत्यन्त सुन्दर, चलाख, चञ्चल र प्रिय बालसुलभताका कारण कृष्णले यशोदाको मनमात्र जितेनन्, पूरै ब्रजवासीलाई मोहित पारे। शिशु गायब भएपछि कंसलाई आफ्नै राज्यमा विद्रोहीलाई सघाउने नन्द हुन् भन्ने शंका थियो। तर, पर्याप्त प्रमाण थिएन। उनले देवकीपुत्र खोज्न पुतना, शंकटासुर, तृणावर्त, बत्सासुर, बकासुर, धेनुकासुर आदि गुप्तचर पठाए। कृष्ण र गोपालहरूले चलाखीपूर्वक सबैलाई मारिदिए।
कृष्ण सानैदेखि रसिक र चलाख थिए। युवतीलाई मोहित पार्थे। उनका अनगिन्ती पत्नी थिए। जनताले करस्वरूप कंसकहाँ लान लागेको दही, दूध, घिउ, मह खाइदिन्थे। खाइनसकेको नष्ट गरिदिन्थे। साथीहरूको मद्दतमा उनले यमुना किनारमा बस्ने नागजातिका राजा कालियको हत्या गरे जो कंसका हितैषी थिए। नागबस्ती पूरै ध्वस्त गरिदिए। एक दिन उनले बुढा मामा कंसको पनि बध गरे र आफ्ना बाआमालाई जेलमुक्त गराए। यसले उनको ख्याति र प्रभुत्व झनै बढ्यो। यसपछि उनमा अत्यन्त महत्वपूर्ण व्यक्ति बन्ने महत्वाकांक्षा बढ्दै गयो।

भारतको प्रमुख सत्ता हस्तिनापुर अत्यन्त समृद्ध, संगठित र व्यवस्थित थियो। अन्धा भए पनि राजा धृतराष्ट्र अत्यन्त कुशल र उदार शासक थिए। उनले आफ्ना सय छोरा र स्वर्गीय भाइ पाण्डुका पाँचै छोरालाई द्रोणाचार्यबाट शिक्षा दिलाए। पाण्डुका जेठा छोरा युधिष्ठिरलाई उत्तराधिकारी तोके। कडा मिहिनेत र गुरुको कृपाले पाण्डुकै साहिला छोरा अर्जुन धनुर्विद्यामा गुरुपुत्र अश्वत्थामाभन्दा पनि निपुण भए। यो देखेर धृतराष्ट्र अत्यन्त खुसी भए। अर्जुनको नेतृत्वमा कौरव-पाण्डवले कुरु राज्यको संरक्षण गर्नेमा उनी विश्वस्त थिए। काका भीष्मपछाडि अर्जुनलाई नै उनी सेनाधिपति बनाउनेवाला थिए।
जनता सुखी थिए। विज्ञान र कलाको उन्नति हुँदै थियो। राज्यसभामा भीष्म, द्रोणाचार्य, कृपाचार्य र विदूर जस्ता अनुभवी, वीर, बुद्धिमान व्यक्तिहरू थिए। अर्जुन, भीम, दुर्योधन, युधिष्ठिर, दुःशासनजस्ता कर्मठ दोस्रो पुस्ता तयार भइसकेको थियो। यस्तो बेला हस्तिनापुरले प्रभुत्व स्वीकार नगरेसम्म कृष्णको महत्वाकांक्षा पूरा हुँदैनथ्यो।

दुर्योधन वीर थिए। गदा युद्धमा भीमले पनि उनलाई जित्न सक्दैनथे। अर्जुन धनुर्विद्यामा सर्वश्रेष्ठ ठहरिए। पिता धृतराष्ट्रदेखि राज्यसभाका सबैले सदैव अर्जुन र पाण्डवहरूकै प्रशंसा गर्थे। यसले दुर्योधनको ईर्ष्या चुलियो। एक दिन राज्य सभा र सारा जनतासामु अर्जुनले अनुपम धनुर्विद्या प्रदर्शन गरे। उनलाई संसारकै सर्वश्रेष्ठ धनुर्धारी घोषणा गरियो। त्यसै सभामा कर्णले अर्जुनलाई चुनौती दिए। विचरा कर्ण 'दलित' भएकैले अर्जुनसँग प्रतिस्पर्धा गर्न योग्य मानिएनन्। वीरतालाई सम्मान गर्दै दुर्योधनले कर्णलाई अंगदेशको राजा बनाए। कृष्ण कुरुक्षेत्रका राजकुमारहरूबीचको यो द्वन्द्व नियालिरहेका थिए। यही मौका छोपेर उनी कूटनीतिका सोह्र कला प्रदर्शन गर्दै हस्तिनापुर छिरे।

जनता अत्यन्त 'धार्मिक' थिए। बाहुन र सन्यासी देवताजस्तै पुजिन्थे। रनिवासमा समेत उनीहरूले बिनारोकतोक प्रवेश पाउँथे। जनता र राजाबीच उनीहरू नै माध्यमको भूमिका खेल्थे। तिनका हरेक कुरा अन्धश्रद्धाका कारण जनता सत्य ठान्थे। कृष्णले त्यतिखेर पुरोहितका नेता वेदव्यास र सन्यासीका नेता नारदको सहारा लिए। आफ्नो हत्या गर्न आउने पुतनालाई दूध चुसेरै मारिदिएको, यमुना किनारबासी नाग जातिका राजा कालियको वध, नागबस्ती ध्वंश, शिशुपाल बध, कंस वध, गोवर्द्धन पर्वतलाई औँलाले उठाएको, कुप्री बुढी कुब्जालाई मस्त तरुनी बनाइदिएका जस्ता चामत्कारिक खबर वेदव्यास र नारदको मुखबाट फैलाएर कृष्णले भारतवर्षमा आफूलाई ईश्वरका अवतार कहलाउन सफल भए। सत्य जाँच्ने कुनै माध्यम थिएन। ब्राह्मण र सन्यासीका कुरामा शंका गर्नु पाप ठानिन्थ्यो।
धर्मका नाममा उनले पाण्डवहरूमा कौरवविरोधी भावना फैलाए। ब्राह्मणमार्फत सबै गणराज्यमा कौरवप्रति घृणा र पाण्डवप्रति सहानुभूति बटुले। पहिला उनले फुपु कुन्तीलाई हात लिए। त्यसपछि अर्जुनलाई। दुर्योधनलाई यसको आभास भइसकेको थियो। परन्तु, आफूलाई सधैँ मूर्ख भनेर दुत्कार्ने राज्यसभा सदस्यसामु उनले यो कुरा राख्न सकेनन्। राखे पनि कसैले पत्याउने थिएनन्। यस्तो स्थितिमा उनले पाण्डवलाई नसिध्याए आफ्नो सत्ता नबच्ने ठाने। कृष्णले चाहेको आखिर यही थियो।
दुर्योधनले पाण्डवहरूलाई अत्यन्त विष्फोटक पदार्थहरूले बनेको घरमा जलाएर मार्ने योजना बनाए। विदूरबाट यो सुइँको पाएपछि पाण्डवहरूले एक मंगोल महिला र उनका पाँच छोरालाई राखेर लाहाको घर आफैँले जलाइदिए अनि सुरुङको बाटो भागे। कौरवले ती महिला र पाँच छोराछोरीको लास देखेर पाण्डव र कुन्ती मारिएको ठाने। जंगलमा उनीहरूले अनेक दुःख भोग्नुपर्‍यो। कति अवस्थामा उनीहरू दुर्योधनसँग सम्झौता गर्ने मनस्थितिमा पुग्थे। कृष्ण बारम्बार धैर्यको पाठ पढाउँथे।
द्रौपदीसित बिहेपछि पाण्डवहरूको शक्ति बढ्यो। कृष्णले युद्ध हुने धम्की दिएपछि दुर्योधनले परिस्थिति आकलन गरेर पाण्डवलाई इन्द्रप्रस्थ राज्य दिए । उनीहरूलाई बस्न त्यति बेलाको सबैभन्दा आधुनिक कलाद्वारा निर्मित महल बनाइदिए। यस्तो महल दुर्योधनकै पनि थिएन। एक दिन उनी पाण्डवको महल भ्रमण गर्न गए। महलको वास्तुकला अनुपम थियो। पानीजस्तो देखिने ठाउँमा जमिन र जमिनजस्तो देखिने ठाउँमा पानी थियो। दुर्योधन जमिन भन्ठानेर गएको ठाउँमा पानी थियो। त्यहाँ उनी डुबे। यो देखेर द्रौपदीले 'अन्धाको छोरा पनि अन्धै रहेछ' भनेर अट्टहास गरिन्। सुनेर पाण्डवहरू हाँसिरहे। दुर्योधनले बदला लिने प्रण गरे। कृष्णको कूटनीति अर्कोपल्ट फेरि सफल भयो।

मामा शःकुनीको सहयोगले जुवा खेलेर दुर्योधनले युधिष्ठिरको राज्य, भाइहरू, द्रौपदी सबैलाई जितिदिए। धृतराष्ट्रले अत्यन्त उदार मन गरेर सबैलाई मुक्तमात्र गरिदिएनन्, फेरि राज्य फिर्ता दिए। फेरि पनि युधिष्ठिरले जुवामा सबै हारे। भाइहरू र द्रौपदीसहित वनबास गए। अत्यन्त कष्टकर वनबास सकिए पनि जितेको राज्य दुर्योधनले छाडेनन्। कृष्णको प्रेरणामा पाण्डवहरूले युद्ध घोषणा गरे। दुवैतर्फबाट युद्ध तयारी भयो। कौरव पक्ष अत्यन्त सुदृढ थियो। भीष्म, द्रोण, कर्ण, अश्वत्थामा, कृपाचार्यजस्ता महारथी उनीहरूसँग थिए। नकुल-सहदेवका आफ्नै मामा शल्य कौरवपट्टि लागेका थिए।
पाण्डव सेनाका सञ्चालक अर्जुनमात्र थिए। उनी आफ्नो कमजोर स्थितिप्रति पूरै सचेत थिए। उनको मनमा नानाथरीको कुरा खेल्न थाले। ठूला बा, उनका छोरा, द्रोणको माया, बाल्यकालको आपसी स्नेह सम्झँदा अर्जुनलाई युद्ध बेकार लाग्यो। भीष्म, द्रोण, कर्णजस्ता महारथीलाई धर्मयुद्धको नियमअनुसार मार्न सकिन्न भन्ने उनलाई थाहा थियो। यी जिउँदा रहुन्जेल युद्ध जित्न सकिन्नथ्यो। कसैगरी यिनीहरू मारिए हस्तिनापुरको सुदृढता भंग हुन्थ्यो। युधिष्ठिरको मूर्खतालाई न्यायोचित साबित गर्न थुप्रै निर्दोष व्यक्ति मारिन्थे।
दुर्योधनलाई द्रौपदीले अपमान गर्नु पितातुल्य धृतराष्ट्रको पनि अपमान थियो। त्यसका लागि पाण्डवहरूले माफी नमाग्नु अर्को गल्ती थियो। त्यसमाथि युधिष्ठिरले जुवा खेलेर राज्य, भाइहरू, आफू स्वयं र द्रौपदीलाई समेत हार्नु महाभूल थियो। त्यस्तोमा पनि कसैलाई ‰यालखाना नराखी त्यसै छाडिदिनु दुर्योधनको ठूलै उदारता थियो। युद्धमा वीरजति सबै मारिएपछि देशको सुरक्षा के होला? यस्तै सोचेर अर्जुनले धनुषवाण भुइँमा राखे र युद्ध नगर्ने घोषणा गरे।
कृष्ण यसका लागि पहिल्यैदेखि तम्तयार थिए। मनोविज्ञानको सहारा लिएर अर्जुनलाई कृष्णले पूरै बदलिदिए। जिते हस्तिनापुर र हारे स्वर्गको सपना देखाए। कहिले उच्च, कहिले नरम स्वरमा बोलेर उनले अनेक ब्रह्माण्डको काल्पनिक नक्सा बनाए र बिगारे। कृष्णको कुराले लएिका अर्जुनले कर्ण, भीष्म, जयद्रथ, द्रोण, दुर्योधन मरेको देखे। अर्जुनलाई कृष्ण नै सर्वसत्ताधारी ईश्वर हुन्, यो जगत् उनकै लीला हो, कुनै पनि कुरा टारेर टर्दैन भन्ने भान पारिदिए। द्रौपदीले दुर्योधनको अपमान गर्नु, युधिष्ठिरले जुवा खेल्नु सबै पूर्वनिश्चित थियो, अहिलेसम्म जे भयो, जे हुनेवाला छ, सबै कृष्णकै इच्छामा भर पर्छ भन्ने भ्रम दिन उनी सफल भए। यसरी अर्जुन युद्धका लागि तयार भए।

कृष्णले भीष्म, विदूरलगायतलाई पनि आफू परमेश्वर भएको भान पारिसकेका थिए। उनी पाण्डवसँग भएपछि यो युद्ध जित्न असम्भव छ भन्ने बारम्बार भीष्म दुर्योधनलाई प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष सुनाइरहन्थे। दुर्योधनले कौरव सेनापति बन्न आग्रह गर्दा सुरुमै भीष्मले तीन सर्त राखे, १) म सेनापति रहुन्जेल 'सूतपुत्र' कर्णले युद्ध गर्न पाउँदैन २) म कुन्तिपुत्रहरूलाई बध गर्दिनँ ३) शिखण्डीविरुद्ध कुनै अस्त्र चलाउँदिनँ।
सेनापतिले यसरी लडाइँ सुरु नहुँदै कौरव सेनाको पराजयको उद्घाटन गरिसकेका थिए। कर्णजस्ता महावीरले युद्धमा भाग लिन नपाउँदा कौरव पक्ष कमजोर हुने पक्का थियो। नभन्दै दसौँ दिनसम्म कौरव सेनाको तुलनामा पाण्डव सेना बलियो भइसकेको थियो। भीम, अर्जुनजस्ता महायोद्धाको अन्त्य नहुन्जेल कौरवको जित असम्भव थियो।
कृष्ण पाण्डव पक्षबाट सेनानीका रूपमा नलडी अर्जुनका सारथी हुनुमा विशेष कारण थियो। सेनानीजस्तै लड्न गएका भए उनी अर्जुनसँग हुने थिएनन् र भावनामा बगिरहने अर्जुनले विचार बदल्ने खतरा थियो।
आठौँ दिनसम्म कौरव सेनामा निकै क्षति भएपछि दुर्योधनले कर्णलाई युद्ध गर्ने अनुमित दिन दबाब दिए। नभए सेनापतिबाट भीष्मलाई बर्खास्त गर्ने चेतावनी दिए। बल्ल भीष्मले पाण्डव सेना ध्वस्त पारिदिने वचन दिए। नभन्दै भोलिपल्ट उनीसामु पाण्डव सेना डँडेलोमा परेको पत्करजस्तै भए। यो देखेर युधिष्ठिर आतंकित भए। कृष्णको सल्लाहअनुसार साँझ युद्धविरामपछि उनले भीष्मलाई भेटे। शिखण्डी लड्न आए हतियार त्याग्ने गोप्य भेद भीष्मबाट खुस्काए। युद्धको दसौँ दिन शिखण्डीलाई अगाडि राखेर अर्जुनले भीष्मलाई वाणैवाणको शैयामा सुताइदिए।
युद्ध सुरु हुनै लाग्दा कृष्णले कर्णलाई 'तिमी कुन्तीपुत्र हौ, त्यसैले पाण्डव पक्षमा लाग' भनेका थिए। यही रहस्य कुन्तीले कर्णलाई सुनाइसकेकी थिइन्। दुवैलाई कर्णलेे दुर्योधनको उपकारप्रति बेइमानी गर्न नसक्ने बताएका थिए। हो, उनले आफूलाई मर्ममै प्रहार गर्ने अर्जुनबाहेक चार दाजुभाइलाई नमार्ने वचन दिएका थिए। धृतराष्ट्रको पहिलो पुत्र युयुत्सु वैश्य दासी युवतीबाट जन्मेका थिए। यही कारण उनको युवराज हुने हक खोसिएको थियो। कृष्णको इशारामा कुन्ती र पाण्डव उनलाई उचालिरहेका थिए। युद्ध सुरु हुनै लाग्दा आफूलाई इच्छा लागेको समूहमा जान सबैलाई स्वतन्त्रता भएको उद्घोष गरियो। युयुत्सु कौरव सेना छाडी पाण्डव पक्षमा आए।
नकुल-सहदेवका मामा शल्यले कौरवलाई सघाउने थाहा पाएपछि कृष्णले कुन्तीलाई उचाले। कुन्तीले शल्यलाई खै गरिन्। शल्यले भने, 'धन्ना नमान्नुस्, मौका मिल्नासाथ म कौरव सेनालाई कमजोर पारिदिन्छु।' नभन्दै उनले 'अर्जुनसामु तिमी केही छैनौ' भनेर बारम्बार कर्णको मनोबल गिराइरहे।

चक्रब्यूहमा पारी अर्जुनका छोरा अभिमन्युलाई महावीरहरू मिलेर युद्ध आचारसंहिताविरुद्ध मारेका थिए। अभिमन्यु हत्यामा धृतराष्ट्रका ज्वाइँ जयद्रथको दुष्टता अर्जुनले थाहा पाए। उनले भोलि सूर्य रहुन्जेल जयद्रथको हत्या गर्न नसके आफैँ चितामा जलेर मर्ने उद्घोष गरे। जयद्रथले भाग्न खोजे। द्रोणले अर्जुनलाई जयद्रथसम्म आइपुग्नै नदिने आश्वासन दिए। नभन्दै द्रोणको चक्रब्यूह तोडेर जयद्रथसम्म पुग्न अर्जुन सफल भएनन्। घाम डुब्यो। चिता बन्यो। वाण छाडेर अर्जुन चिता चढ्न तयार भए। कृष्णले सम्झाए, क्षत्रीय वीरले चितामा पनि धनुर्वाण छाड्नु हुँदैन। वाण लिएर अर्जुन चिता चढ्न तयार भए। दुर्योधनका मामा शःकुनीले जयद्रथलाई भने, शत्रु चितामा जलेर खरानी भएको हेरेर आत्मा शान्त पार। जयद्रथ टुप्लुक्किए। त्यही मौकामा कृष्णको इशारा पाएर अर्जुनले वाण प्रहार गरी जयद्रथको टाउको उडाइदिए। महाभारत कथाअनुसार भने अर्जुन मर्ने भए भनेर कृष्णले लीला गरे। सूर्य अस्ताउन एक घडी बाँकी हुँदै उनले सुदर्शन चक्रले सूर्यलाई छेकिदिए र अन्धकार पारिदिए। अर्जुनले जयद्रथको हत्या गर्नेबित्तिकै चक्र हटाइदिए। झलमल्ल घाम लाग्यो।
भोलिपल्ट पन्ध्रौँ दिनको युद्धमा द्रोणले पाण्डव सेनालाई सोत्तर पारिदिए। द्रुपद, विराटलगायत वीर राजालाई मारिदिए। कृष्णले सुझाए, 'अश्वत्थामाको हत्या नगरी आचार्यलाई शान्त गर्न सकिन्न।' भीमले कृष्णको आशय बुझेर दशार्थ देशका अश्वत्थामा नामक हात्तीलाई मारिदिए र द्रोणले सुन्ने गरी भने, 'तपाईँ बेकारमा किन चम्किनुहुन्छ गुरुदेव? भर्खरै मैले तपाईँको छोरा अश्वत्थामालाई मारिसकेँ।' द्रोणले पत्याएनन्। 'युधिष्ठिरले भनेमात्र पत्याउँछु', उनले भने। कृष्णको दबाबमा द्रोणका त्यति ठूला विश्वासपात्र युधिष्ठिरले अर्धसत्य बोले, 'मान्छे हो वा हात्ती, अश्वत्थामा मारिए।' 'मान्छे हो वा हात्ती' भन्ने वाक्यांश बोल्दा कृष्णले बेसरी शंख बजाए, भीमले ठूलो स्वरमा हल्ला गरे। द्रोणले 'अश्वत्थामा मारिए' भन्ने वाक्यमात्र सुने। उनी हतियार त्यागेर तुरुन्त योगासनमा बसे। धृष्टद्युम्नले द्रोणको शिर काटिदिए।
धनुर्विद्यामा कर्ण अर्जुनभन्दा कम थिएनन्। अत्यन्त वीरतासाथ लड्दालड्दै कर्णको रथको पांग्रा हिलामा भासियो। हतियारविहीन उनी पांग्रा उचाल्न गए। यस्तो बेला विपक्षमाथि प्रहार गर्नु युद्ध आचारसंहिताविरुद्ध थियो। कृष्णको आदेश पाएर यही मौकामा अर्जुनले वाण हानेर कर्णको बध गरे।
युद्धको अन्त्यमा कौरव पक्षका कृतवर्मा, अश्वत्थामा, कृपाचार्य र दुर्योधनमात्र बाँकी रहे। दुर्योधन भागेर द्वैपायन ह्रद नामक तलाउमा लुकेर बसे। युधिष्ठिरले चुनौती दिँदै भने, 'दुर्योधन, तिमीजस्ता वीर यसरी लुक्न सुहाउँदैन, जिते सारा राज्य, मरे स्वर्ग जाने अवसर गुमाएर किन लुक्छौ? हामीमध्ये जोसँग चाहन्छौ, त्यसैसँग लड, आऊ।' सुन्नेबित्तिकै पानीबाट बाहिर निस्केर दुर्योधनले भने, 'मसँग लड्नसक्ने भीम हो। उसैसँग गदा युद्ध गर्छु।' गदा युद्धमा दुर्योधनले भीमलाई आच्छुआच्छु पारे। कृष्णको इशारामा भीमले नियमविपरीत जाँघमा प्रहार गरे। दुर्योधनको कम्मर खन्द्रम्मै भाँचियो। नियमविपरीत प्रहार गरेको भनी कृष्णका दाजु बलराम स्वयं गदा उचालेर भीमलाई मार्न तयार भए। कृष्णले बलरामलाई थुम्थुम्याए। दिक्क हुँदै बलराम तीर्थयात्रामा हिँडे।
कृष्णकै दूरदर्शिता र चलाखीका कारण पाण्डवहरूले असम्भव युद्ध जिते र राज्य पाए। यी सबै 'भगवान् कृष्णको लीला' ठहरियो। उनै 'ईश्वर'का सन्तान ५६ कोटी यदुवंशी आपसमा काटामार गरेर सकिए। एक व्याधाको वाण लागेर स्वयं कृष्णकै दुःखद् निधन भयो। यसलाई पनि 'लीला' भनियो।

केहीअघि महाभारत द्वन्द्वलाई नेपालको आधुनिक राजनीतिसँग जोडेर मैले 'महाभारत' शीर्षक एउटा कथा लेखेको थिएँ। यसमा कृष्णको कूटनीतिक खेलमा परेर नेपालका सभासद्हरू मृतक उम्मेदवार दुर्योधनलाई प्रधानमन्त्री जिताइदिन्छन्। कृष्ण नेपालको राजनीति सबै प्रभुको लीला हो भन्ने भ्रम दिन सफल हुन्छन्। उनी भन्छन्, 'डोन्ट वरी, ईश्वरको कृपाले एक दिन सबै ठीक हुन्छ।'
इच्छाहरूलाई निरन्तर पछ्याइरहने र प्रचारयन्त्र नियन्त्रणमा राख्ने हो भने असम्भव केही नहुने रहेछ।
(संक्षिप्त महाभारत भाग १, २ (गीता प्रेस, भारत), श्रीकृष्ण और गीता (सं- राकेशनाथ, भारत), हिन्दु धर्मका उत्थान औरत पतन (रजनीकान्त शास्त्री, भारत), संक्षिप्त भारत (चक्रपाणि चालिसे, साझा प्रकाशन) मा आधारित)