History of Nepali Literature

Nepali Literature

Nepali Language has been evolved from Sanskrit . Initially Nepali was considered as "Gorkhali" or "Khas" language . It got its name 'Nepali' only after king Prithivi Narayan Shah united the country .

The oldest evidence found in Nepali Language is Ashok Chilla's bronze plate, carved in 1321 B.S.

The oldest book found is 'Khanda Khadya' (1642) whose writer is still unknown. Another old books without author's name are 'swasthani Bharatkatha'.(1658) and 'Baj Parikxya' (1700).The oldest book whose author is known is translated version of Bani Bilas Jyotirbid's 'Jwarup Pati Chikitsha'(1773) and 'Prayashit Predip' by Prem Nidhi Pant in Sanskrit.Both the books were tranlated by Prem Nidhi Pant .

According to Dr. T.N. Sharma, to make the study of the history of Nepali Literature convinient NL can be divided in to 5 eras.

I. Pre Bhanu Bhakta Era (from beginning to 1871 B.S.)
II. Bhanu Bhakta Era (from 1872 B.S. to 1936 B.S.)
 III. Moti Ram Era (from 1940B.S. to 1976 B.S.)
IV. Pre Revolution Era (from 1977 B.S. to 2007 B.S.)
 V. Post Revolution Era (from 2007 B.S. to present.)

I. Pre Bhanu Bhakta Era ( beginning to 1871 B.S.)

In that era the articles were generally written upon the bravery. In any language, the literature written in primitive age are mostly found as poetry. But, without the proper development of the prose poetry cannot be written. So, prose also has dominant existence in this era.

The important authors of this era and their major works

Shuwananda Das:
He was a Newar and wrote many poetries. The special thing about him is that he used the lyrical folksongs instead of routine Sanskret tredition.He was born in Lalitpur and used to live in Nuga.

His works:

There are 3 Shadhya ko kabi . 2 of them are believed to be written by him .It contains the live presentation of the war between the bulls. The event is considered as the emblem of victories of Gorkhali army . He also wrote many poetries about king Prithivi Narayan Shah's bravery, victories , journey to Kasi etc.

Radha Ballav Arjyal:

He was a fine poet .Out of 3 Shadhya ko kabit one is written by him.

Prithivi Narayan Shah:

He is the founder of modern Nepal . He has not written any book by own hand but, the advices given by him at the last times of his life were transferred by any one else in the written form.

His works:

 'Divya Upedesh' (1832):

It is considered as the oldest original prose written in Nepali. It is capable of introducing the specialty of that age .In the cost of his long experiences, he has given the fine instructions which are really supreme and even applicable for today.

Shakti Ballav Arjyal:

He was a scholar and very fine writer, wrote both poems and prose .He was also the royal priest of P.N.Shah's palace. and and the brother of Radha Ballav Arjyal.

His works:

He translated "Hanshyakaduba" to Nepali .It was originally written by Arjjyal himself in Sanskrit.He wrote "Jayaratnakar natak"(in Sanskrit) along with many poetries praising king P.N.Shah.

Udaya Nanda Arjyal:

He is cousin of S.B. Arjjyal. He has also written many poetries praising king P.N. Shah.

Bhanu Datta:

He translated "Hitopadesh Mitralav" in 1833.

Pt. Divya Kasheri Arjjyal (1847-1904):

He wrote "Goraksha Yog shastra".

Gumani Pant (1847-1904) :

He used to live in Almoda. When P.N.Shah won Almoda he started to write about P.N. Shah's bravery.

Indiras :

Bir Shali Panta: "Bimalbodhanuvaba"

Bidhya Kasheri Arjyal (1863-1912):

"Ugal Geet", "Droupadi Stuti"


II. Bhanu Bhakta Era (from 1872 B.S. to 1936 B.S.)

During this era the whole nation was socked by the desasterous SUGAULI SANDHI. so, its impression is also seen on the literature.Bbing fed up with politices the writers turn towards the mythology.

The important authors of this era and their major works:

Bhanu Bhakta Aacharya (1871-19 ):

He is not only the centeral personality of this era but also all time Legend of the Nepali Literature.He was Born in Ramgha village of Tanahu district. His father's name was Dhananjaya Aacharya. His grand father Shree krishna Aacharya took Bhabu Bhakt to Kasi where he got fine opportunity for study. But, after his grand father's death in he had to come back to Nepal . A convertation between a grass-seller and him is popular.

His works:

Ramayan, Badhu Shiksha, Bhakta Mala, Prasnotari, Ram Gita, Few letters to Ram Nath, Tamasukas, Applications etc.

Basanta Padhya Luientel:

He was born in 1860 at Katuje village of Bhadagaun and died in 1901 B.S.

His works:

Shree Krishna Charitra, Shamundra Lahari

Yadu Nath Pokhrel:

Born in Shaptari. He was patriotic and has written about the Nepali army's bravery, Bhim Sen Thapa's tactful ledership. Most probably he is the first poet to use English words.

His works:

Stutipadhya, Krishna Charitra

Hinbya Karni Bidhayapati:

He first time introduced lyrical poetry in NL. He is probably the first poet to write about sex.

His works:

Geet Baani, Saat Raag, Saat Naika

Lalit Tripura Sundari:

She is king Rana B. Shah's youngest wife. It is beleved that in 1888 she translated 'Raaj Drarma'.


III. Moti Ram Era (from 1940B.S. to 1976 B.S.):

 The tradition of writing novel and gazals were introduced in this era . Various literary and news magazines, on Nepali , were started from outside and inside Nepal. The organization "Gorkha Bhasha Prakasani Samiti", which was established by Ranas, was authorized to select which book can be published and which can not. Poet Motiram and his company did a fine job for promoting NL.

The important authors of this era and their major works:

Rajiv Lochan Joshi (1905-1986):

He was born and grown up in Kathmandu and was an active member of Motiram's group. Moti Ram was so inspired by his poetries that he used to call Rajiv as a "Kabi Shiromani".

His works:

Kabir Kalpa and many more

Homnath Khatiwada (1911-1984):

Born and grown in Nepal but due to political reasons was obliged to move to foreign country. Though he kept on serving Nepali literature by writing and translating holy poetries.

His works:

Rama Aaswamedh, Krishna Charitra, Nrisingha Charitra etc.

Shikhar Nath Subedi (1921-2005):

Born in Lalitpur, Nepal and moved to Banaras.

His works:

Shikharnath Bhashya, 
Tharagotraprawarawali, Bir-Shastika, Shringar Darpan, Karna Parwa, Pinashko Katha, Swasthani, etc.

Laxmi Dutta Panta (1922-1962):

One of the members of Moti Ram's group.

His works:

Various poems in books like Gafastak, Sangit Chandrodaya, Sukti Sindhu etc.

Moti Ram Bhatta (1923-1953):

Great literary figure, born in Kathmandu and moved to Banaras after age 5. Lived only for thirty years. But, it was enough for him to prove himself. Introduced Gazal in Nepal. He made a group to promote NL. His group included Padma Bilas Panta, Kasi Nath, Ranga Nath, Chet Singh, Tej Bahadur Rana etc.

His works:

Pikdut, Gajendramokchhya, Pralhad Bhakti Katha,  Usha Charitra, Manodwag Prawaha, Kabisamuhabarnan, Bhramar Geet, Kamal Bhramar Sambad, Life History of Bhanu Bhakta, Swapnadhyaya, Shakunauti etc.

Tirtha Raj Pandey (1929-1979):

Born in Dordor, west of Nepal. Joined Moti Ram's group.

His works:

Upadesh Manjari,  Bidyasundar Sambad

Gopi Nath Lohani (1930-1974):

One of the members of Moti Ram's group.

His works:

Satya Durga Bhasa, Dhurba Charitra, Nriga Charitra, Nala Damayanti, Nalopa Yan, Satyawadi Harischandra Katha

Kulchandra Gautam (1932-2015):

Born in Jiwanpur of Bagmati zone. He was a great scholar and was honored by the title "Bidwat Siromani".

His works: Duttacharya, Unmad, Raghawalankar, Purusarthakalpawalli, Prapanchcharcha, Swayambaidya etc.

Kedar Nath Khatiwada (1935-2003):

Son of popular poet Homa Nath Khatiwada, more talented than his father.

His works:

Naladamyantiko Katha, Subha Biwaha, Shringardarpan, Barhamase, Ritubichar, Rambhasukasambad.

Krishna Prasad Regmi (1940-1985):

Born in Dhunibesi, west of Kathmandu valley. Went to Banaras and published various books.

His works:

Aadi Parba, Devi Parba, Rambhasukasambad, Shivagita, Vedstuti, Satya Harischandra, Hariharstuti, Buddimala, Bhaktimala, Laxman Prasnauttari, Patthi-Patthiko Preeti Prabandha, Barhamase, Kamini Birahalahari, shringarmala, Pravawati Charitra etc.

Soma Nath Sikdhyal (1941-2029):

Great scholar of Sanskrit language, born in Jhochhe, Kathmandu. He was honored by the title "Panditraj". He also obtained "Trivuwan Prize" for his contribution.

His works:

Translation of Upedesh Satak, Aadharsa Raghav, Chandrika, Sahitya Pradeep etc.

Shambhu Prasad Dhungel (1946-1986):

He was born in Kathmandu and grown up in Birganj. He was very talented poet and was honored by the title "Aasu Kabi".

His works:

Shreechandra Pratap Barnan, Chandrodaya Darshan, Kartavya, Hi Gorkhali Patra, Bandhan, Jagat Ra Ma, Hatimtaiko Katha, Tota-Maina, Aakbar Birbal Binod, Sunkeshri Rani, Lalhirako Katha, Satya Madhu Malati, Betalpachisi, Mahendramali, Junkiri, Ratnavati Natika, Bhanu Bhaktako Jivan Charitra etc.

Chakrapani Chalise (1940-2015):

 Lyricist of national anthem, "Shreeman gambhira...", was a fine poet of his time. He was honored with "Tribhuvan Prize" for his contributions.

His works:

Chakra Kabita Tarangini, Nepali Samchhipta Ramayan, Nepali Samchhipta Mahabharat, Nepal Shichhya, Bagali Kosh, Paryayabachi Kosh and many poems published in various magazines.

Chiranjivi Sharma (1924-1997):

Born in Bhadgaun and started his literary life in Banaras.

His works:

Aaphnu Katha, Editor ko Raya etc.

Naradev Pandey (1928-2001):

Maternal uncle of Moti Ram Bhatta.

His works: Aadbhut Milap, Merina Charitrya, Kabibar Moti Ram Bhatta Jivan-Charitrya.

Jaya Prithivi Bahadur Singh (1934-1997):

He was the Executive General of Gorkhapatra from 1960-1971.

His works:

Prakrit Byakaran, Aacharmala, Balbodh, Shresthabodh, Padarthatatwabibek, Byawaharma, Bhugolbidhya, Tatwa Prashansa etc.

Pahalman Singh Swar (1935-1991):

 He was born in Achham and is a renowned play writer.

His works:

Atal Bahadur, Bimala Devi, Bishnu Maya, Laluvaga, Achhamko Chad Parva, Swarko Kura etc.

Ram Mani Aa. Di. (1939-2028):

Edited magazine "Madhavi". Became the first president of "Gorkha Bhasa Prakasini Samiti".

His works:

Purano Samjhana, Kabitariti, Ek Samichha etc.

Other authors of this era are:
Kalidas Parajuli, Jagannath Sedhai, Baijnath Sedhai, Deepkeshwar Sharma, Kunjabilas Gautam, Bhuwan Prashad, Hari Bikram, Ram Prasad, Dadhi Ram Marasini, Tara Nath Sharma Nepal, Kasi Nath, Krishna Lal Aadhikari, Hem Raj Sharma, Girish Ballav Joshi, Sada Shiva Sharma, Padma Nav Sapkota, Birendra Keshari, Kedar Samsher
etc.


IV. Pre Revolution Era (from 1977 B.S. to 2007 B.S.):

The important authors of this era and their major works:

Lekh Nath Paudyal (1941-2022): Born in Pokhara and is honored by title of "Kabi Shiromani". He is one of the best poets of Nepal. He got "Tribhuvan Prize".

His works: Taruntapasi, Buddhibinod, Satyakali Sambad, Mero Ram, Ritubichar, Satyasmriti, Lalitya (2 volumes) etc.

Bal Krishna Sama (1959-238):

Greatest play writer of Nepal. He changed the name of "Gorkha Bhasa Prakasani Samiti" to "Nepal Bhasa Prakasani Samiti" and worked as the president of it for long time. He was honored from "Tribhuvan Prize", "Prithvi Pragya Prize". He is also honored by the title "Natakkar".

His works:

Aago Ra Pani, Chiso Chulho

Laxmi Prasad Devkota (1966-2016):

He is the Greatest poet of Nepal. He was born in Kathmandu. He edited a magazine "Yugvani" and also became education minister for 3 months. He is honored by the title "Mahakabi". He was also given "Tribhuvan Prize" after his death.

His works:

Shakuntal, Sulochana, Kunjini, Muna Madan, Basanti, Rajkumar prabhakar, Luni, Maharana Pratap, Bankusum, Gaine Geet, Putali, Bhikari, Sunko Bihan, Mendu, Chilla Patharu, Sita Haran, Ravan Jatayu Yuddha, Bhawanagangeya, Manoranjan, Chhahara, Navaras, Aakash Bolchha, Katak, Chhangasanga Kura, Mayavini Sarsi, Krishbala, Pramithas, Prithiviraj Chawhan, Maina, Nepali Meghdut, Laxmi Geet Sangraha, Laxmi Kabita Sangraha, Laxmi Katha Sangraha, Laxmi Nivanda Sangraha etc.

Gopal Prasad Rimal (1975-2030):

He is very significant poet of NL. He arose his strong voice against the Ranas through his poems. He was honored by "Madan Prize" and "Tribhuvan Prize". He is also known as "Aadhunik Kabi".

His works:

Aamako Sapana

Madhav Prasad Ghimire (1976):

He was born in Pustun village, Lamjung. He worked in "Bhasaanuwad Parishad", Gorkhapatra and Royal Nepal Academy.

His works:

Gauri, Rajeshwari, Kinnar Kinnari, Papini Aama, Ballahari, Ghampani, Shakuntala, Malati Mangale, Rashtranirmata etc.

Dharani Dhar Koirala (1949-2036):

Born in Betali village of Ramechhap. He spent many years in Darjining as a teacher. He is a renowned poet of Nepal and was honored by "Tribhuvab Prize".

His works:

Naibedya, Spandan

Bhim Nidhi Tiwari (1968-2030):

He was born in Dillibazar, Kathmandu. He is one of the greatest literary figure of NL. He has published almost 38 books which is a record for NL.

His works:

Bayasi Ra Bis Gazal, Tarpan, Kabita Nanda, Bayasi Bhajan, Barsichhya, Yashaswi Shav, Bisphot, Kabita Kunja, Singhadarbar, Titaura Ra Masyoura, Chadbad, Battis Putali, etc.

Siddhi Charan Shrestha (1969-2049):

Other authors of this era are:

Mahananda Sapkota, Sambabhakta Sharma Murari, Madhav Prasad Devkota, Yudha Prasad Mishra, Laxmi Nandan Sharma, Shyam Raja, Bhawani Prasad Sharma, Chhabi Kanta Upadhyaya, Bindu Nath Sharma, Guna Raj Upadhyaya, Hari Prasad Gorkha, Nayan Raj Panta, Gopi Madhav Devkota, Badari Nath Bhattrai etc.


V. Post Revolution Era (from 2007 B.S. to present.):

The important authors of this era:

Kanchan Pudasaini, Aagam Singh Giri, Basu Dev Tripathi, Krishna Prasad Gyawali, Damaru Ballav Aryal, Bharat Raj Panta, Ratna Dev Sharma, Bhanu Bhakta Pokhrel, Bharat Raj Sharma Manthiliya, Daivagya Raj Naupane, Bidya Devi Dixit, Ghata Raj Bhattrai, Lila Singh Karma, Laxman Lohani, Ma.B.B. Shah, Rabindra Shah, Nir Bikram Pyasi, Shyam Das Baisnav, Lila Dhwaj Thapa, Susila Koirala, Sabitri Sundas, Mahesh Prasai, Bijaya Malla, Poshan Pandey, Bhupi Serchan, Mohan Koirala, Bairagi Kainla, Kali Prasad Rijal, Basu Shashi, Hari Bhakta Katuwal, Ishwor Baral, Ishwar Ballav, Basu Dev Sharma Luitel, Mod Nath Prashrit, Nagendra Thapa, Gopal Younjan, Prema Shah, Manjul, Sailendra Shakar, Bimal Niva, Bijaya Bajimaya, Toya Gurung, Dinesh Adhikari, Bishnu Bibhu Ghimire, Shyamal, Kunta Sharma, Uday Niraula, Gobinda Bahadur Malla Gothale, Bijaya Malla, Daulat Bikram Bista, Ramesh Bikal, Poshan pandey, Harish Bamjan, Dhurba Chandra Gautam, Indra Bahadur Rai, Shankar Lamichhane, Parsu Pradhan, Madan Mani Dixit, Bhairav Aryal, Manu Brajaki, Basu Baral, Ashesh Malla, Kul Chandra Koirala, Arun Sayami, Shankar Koirala, Rishi Raj Baral, Kabita Ram Shrestha, Krishna Kumari Rai, Ganesh Rasik, Gita Kesari, Chetan Karki, Jas Yonjan, Tarini Prasad Koirala, Dha. Cha. Gotame, Dhuswa Sayami, Nirmohi Byas, Parijaat, Bhabani Bhikchhu, Bhaupanthi, Rajeshwar Devkota, Lil Bahadur Chhetri, Banira Giri, Basu Rimal Yatri, B.P. Koirala, Saru Bhakta, Subas Ghising, Diamond Shamser Rana, Shyam Prasad, Lain Singh Bangdel, Nagendra Sharma, Rochak Ghimire, Janak Lal Sharma, Tara Nath Sharma, Chuda Mani Bandhu, Kamal Mani Dixit, Binod Dixit, Mohan Raj Sharma, Gobardhanpuja, Chanki Shreshtha, Kartikeya Ghimire, Buddhi Sagar Chapain, Sangita Gurung, Binu Baba, Gyanuwalker Paudel, Ratna Shamser Thapa etc.
*****************************

Types of Poem

                                   Types of Poem

1. Haiku
Many people have heard about haiku. In fact, most of us are instructed at one point or another-usually in elementary school or high school-to write one of our very own. Even if you did that, do you remember what this type of poem actually is?

Haiku is a Japanese form of poetry which is composed of three non rhyming lines. The first and third lines have five syllables each and the second line has seven syllables. They often express feelings and thoughts about nature; however, you could write a poem about any subject that you would like to in this form. Perhaps the most famous Haiku is Basho's Old Pond:

Furuike ya
kawazu tobikomu
mizu no oto

Translated, this poem reads:
The old pond--
a frog jumps in,
sound of water.
****************************

2. Pastoral
One of the poetic favorites is pastoral poetry because it elicits such wonderful senses of peace and harmony. Examples of this form include Keats' Ode on a Grecian Urn, which is also a type of ode. A stanza of this poem reads:

Thou still unravish'd bride of quietness,   
Thou foster-child of Silence and slow Time,   
Sylvan historian, who canst thus express   
A flowery tale more sweetly than our rhyme:   
What leaf-fringed legend haunts about thy shape           
Of deities or mortals, or of both,   
In Tempe or the dales of Arcady?   
What men or gods are these? What maidens loth?   
What mad pursuit? What struggle to escape?   
What pipes and timbrels? What wild ecstasy?

Like the haiku, nature is often at the center of these types of poems as well. In general, pastoral poetry will focus on describing a rural place, but the terms will be peaceful and endearing. You will feel at ease after reading these types of poems.

Many pastoral poems are written about shepherds. They are written as a series of rhyming couplets.
*******************************

3. Terza Rima
You might be able to get some sort of sense of what this poetry encompasses just by looking at the name of it. The lines in these types of poems are arranged in what are called "tercets." What this means is the lines come in groups of threes.

That does not mean that the poem is only three lines long. There can be multiple groups of three lines. Like the haiku, there are certain syllable requirements, as most poems written in terza rima have lines of 10 or 11 syllables.

The Italian poet Dante created this form, and his Divine Comedy is one of the best-known examples of the form. A stanza of this poem reads:

His glory, by whose might all things are mov'd,
Pierces the universe, and in one part
Sheds more resplendence, elsewhere less.  In heav'n,
That largeliest of his light partakes, was I,
Witness of things, which to relate again
Surpasseth power of him who comes from thence;
For that, so near approaching its desire
Our intellect is to such depth absorb'd,
That memory cannot follow.  Nathless all,
That in my thoughts I of that sacred realm
Could store, shall now be matter of my song.
******************************

4. Ballad
Are you familiar with the term "ballad"? You probably are, because people sometimes refer to songs-particularly romantic ones-as ballads. In fact, ballad poems are frequently sung-or at least they are intended to be sung-and they are often about love.

Often, these ballads will tell stories and they tend to be of a mystical nature. As a song does, ballads tend to have a refrain that repeats at various intervals throughout.

Guido Cavalcanti's Ballad and Sir Walter Raleigh's As You Came from the Holy Land both demonstrate the musical quality of the ballad. An excerpt from Raleigh's poem can be seen here:

As you came from the holy land
Of Walsinghame,
Met you not with my true love
By the way as you came ?

How shall I know your true love,
That have met many one,
As I went to the holy land,
That have come, that have gone?
******************************

5. Imagery
We decided to place a focus on imagery poems because of the immense power that they possess. Many, many poems can be classified as imagery poems; however, some are better at the task than others.

Individuals who often write imagery-based poems are known as Imagists. William Carlos Williams' short poem The Red Wheelbarrow is a famous example of a short imagist poem:

so much depends
upon
a red wheel
barrow
glazed with rain
water
beside the white
chickens.

These types of poems work to draw a picture in the mind of the reader, in order to give an extremely powerful image of what the writer is talking about. They work to intensify the senses of the reader.
*******************************

6. Limerick
A limerick is a poem that is often silly or whimsical, written in five lines with an AABBA rhyme scheme. Often, limericks tell a short, humorous story.

These types of poems have been popular for hundreds of years, particularly in the English language. When limericks first became popular, they often expressed ideas that were crude and off-color but today, limericks express all sorts of ideas.

The form of the limerick was made popular by a British poet named Edward Lear in the 1800s, whose limericks often started off: There once was or There was

Some of his limericks include There was an Old Man with a Nose and There was a Young Lady of Dorking, which goes like this:

There was a Young Lady of Dorking,
Who bought a large bonnet for walking;
But its colour and size,
So bedazzled her eyes,
That she very soon went back to Dorking.
*******************************

7. Epic Poem
One of the longest types of poems is known as the epic poem, which has been around for thousands of years.

Technically a type of narrative poem, which tells a story, epic poems usually tell the story of a mythical warrior and the great things that he accomplished in all of his journeys such as The Odyssey and The Iliad.

Epic poetry began as folk stories that were passed down from generation to generation, which were then later written into long form.

One of the oldest epic poems is actually one of the oldest pieces of written literature in the world. It is called the Epic of Gilgameshand dates back to 1800 BC. The start of this epic (with the translater's (?) notes) reads:

He who has seen everything, I will make known (?) to the lands.
I will teach (?) about him who experienced all things,
... alike,
Anu granted him the totality of knowledge of all.
He saw the Secret, discovered the Hidden,
he brought information of (the time) before the Flood.
He went on a distant journey, pushing himself to exhaustion,
but then was brought to peace.
He carved on a stone stela all of his toils,
and built the wall of Uruk-Haven,
the wall of the sacred Eanna Temple, the holy sanctuary.
*********************************

8. Elegy
Because poems can express a wide variety of emotions, there are sad forms of poetry as well as happy ones. One of these sad forms is known as an elegy.

Elegies express a lament, often over the death of a loved one. This makes elegies especially popular for funerals. Some elegies are written not only to be read out loud; they can be put to music and sung.

Thomas Gray's 'Elegy Written in a Country Churchyard' is a world famous elegy. Tennyson's 'In Memoriam' is an elegy to a close friend, Arthur Henry Hallam, and was written over twenty years:

Strong Son of God, immortal Love,
Whom we, that have not seen thy face,
By faith, and faith alone, embrace,
Believing where we cannot prove;

Thine are these orbs of light and shade;
Thou madest Life in man and brute;
Thou madest Death; and lo, thy foot
Is on the skull which thou hast made.
*********************************

9. Free Verse
While it is easy to think that poems have to rhyme, free verse is a type of poetry that does not require any rhyme scheme or meter. Poems written in free verse, however, do tend to employ other types of creative language such as alliteration, words that begin with the same sound, or assonance, the repetition of vowel sounds.

Some people find free verse to be a less restrictive type of poetry to write since it doesn't have to employ the form or the rhyming schemes of other types of poetry.

The free verse form of poetry became popular in the 1800s, and continues to be popular among poets even to this day. TS Eliot was one of the masters of the form, as best seen in his poems The Waste Land and The Love Song of J. Alfred Prufrock, which begins:

Let us go then, you and I,   
When the evening is spread out against the sky   
Like a patient etherized upon a table;   
Let us go, through certain half-deserted streets,   
The muttering retreats           
Of restless nights in one-night cheap hotels   
And sawdust restaurants with oyster-shells:   
Streets that follow like a tedious argument   
Of insidious intent   
To lead you to an overwhelming questionÉ.           
Oh, do not ask, ÒWhat is it?Ó   
Let us go and make our visit.
**********************************

10. Sonnet
One of the most famous types of poetry, the sonnet, has been popular with authors from Dante to Shakespeare.

A sonnet contains 14 lines, typically with two rhyming stanzas known as a rhyming couplet at the end.

There are several types of sonnets, including:

Italian (also known as Petrarchan)
Spenserian
English or Shakespearean sonnet
Shakespeare, famous for writing more than 150 sonnets (including his popular Sonnet 138) is credited with creating for a form of the sonnet that enjoyed widespread popularity throughout England for hundreds of years. Sonnet 138 reads:

When my love swears that she is made of truth
I do believe her, though I know she lies,
That she might think me some untutor'd youth,
Unlearned in the world's false subtleties.
Thus vainly thinking that she thinks me young,
Although she knows my days are past the best,
Simply I credit her false speaking tongue:
On both sides thus is simple truth suppress'd.
But wherefore says she not she is unjust?
And wherefore say not I that I am old?
O, love's best habit is in seeming trust,
And age in love loves not to have years told:
Therefore I lie with her and she with me,
And in our faults by lies we flatter'd be.

Reading and understanding these types of poems should help you to better analyze poetry that you come across and may even inspire you to write your own creative works.                                                                      - Yagya Kumar Niraula
********************************

English Translation of the Muna Madan by Devkota

English Translation of the 'Muna Madan' by Laxmi Prasad Devkota :

Muna Madan is a short epic narrative (Khandakavya) written by the great poet Laxmi Prasad Devkota. Muna Madan is one of the most read books in Nepali literature. Many dramas are performed on the Muna Madan.

 The rhymes of Muna Madan are song by many famous singers. Laxmi loved Muna Madan the most. Before his death once he mentioned " You can burn all my works; but never burn my Muna Madan".

 Mahakavi gave local folk rhymes to the flavor of Muna Madan. Muna Madam was first published in BS 1996, which was 1939 AD. After 70 years of first publication, it is as popular as it was at the time of first publication.

 Muna Madan is a story of a Nepali man who goes to foreign land in search of work leaving home, his old mother and his loving wife, Muna. He becomes very ill on the way back home. His friends leave him in the middle of the forest and walk towards their destination. They reach home and convey false message of Madan's death on the way back home.

 However, a man comes to Madan's rescue and saves his life. The man happens to be from different caste (under old caste system on those days). Madan happens to be from an upper caste, he would even not drink water touched by that man. However, because the man takes care of Madan and takes him out of the mouth of deat, Madan bows down before him and touches his feet as respect. Madan then realizes man becomes great by heart and not by race and ethnicity or caste.

 There Laxmi writes, " मनिस ठुलो दिले हुन्छ, जातले हुँदैन ।" - Meaning - "Man becomes great by his heart not by his caste". This is the best moral of the Muna Madan which is quoted in almost all the articles which mention the ill effect of caste system in Nepal.

When Muna hears the news of Madan's death, she dies in despair.

 This has been the story of each and every Nepali for hundreds of years. Because of poverty, we are working in foreign lands even these days leaving behind our family at home. We are working thousands of miles away from our home to give our family a good food, shelter and better life ahead. The story of Muna Madan is repeating itself each and every  day in our life somewhere with a Nepali.

TEXT OF MUNA MADAN :

[Muna]
 Fire,
 a fire burns in my mind.
 Don't leave, my life,
 don't leave.
 Brightness of eyes,
 my star of night,
 don't take your light.
 Tear open this chest of mine
 perhaps the pictures
 in my heart,
 when you see them,
 will change your mind.
 Give me poison
 to drink instead.
 See? My pain
 falls with my tears,
 but tears do not speak,
 thoughts stay within the mind.
 Love, even my tears
 fail to speak.

 [Madan]
 Darling Muna,
 don't speak like this,
 I will be returning.
 For twenty days
 I will stay in Lhasa,
 I will travel twenty days
 on the road.
 Smile at me,
 for if you would smile
 I could raise myself
 to Lord Indra's Heaven.
 My intentions
 are to achieve or to die,
 do not put a barrier of tears
 upon my roads.
 The cranes return
 with the sun.
 It will be a great day,
 the day of our meeting.

 [Muna]
 My Rama, my Krishna:
 the sun at night,
 smiles as you prepare your flight,
 how shall I combine these?
 Don't leave me here.
 I sparkle beside you,
 without you I am stone.
 Take me with you,
 hold my hands,
 we will face jungles,
 mountains, cliffs,
 and murderers.

 [Madan]
 Muna, my Muna,
 look at mother, look at her,
 the oil that feeds that lamp
 is about to dry.
 Both of us can't leave her,
 stay, care for her.
 Her eyes that have seen
 three twenty winters
 shine as she looks
 upon your face.

 [Muna]
 Pale hair, brittle body,
 a mother's love
 could not tie your feet.
 Shadows of her affection call
 but cannot hold you back.
 What will you gain
 in that land
 as precious as her love?
 Bags of gold,
 they are the dirt of hands,
 the soup of nettles,
 our vegetables,
 a peace in mind
 are better. Stay,
 satisfy your thoughts.

[Madan]
 But what do I do?
 - a gulp of milk
 for my mother's throat,
 - her dreams to build a resthouse
 and taps for her people,
 - on your delicate hands
 pretty bangles,
 - a strong foundation for a home
 made insecure by loans
 these wishes sing in my mind,
 their voices are in my mind.
 The music moves my feet Muna.
 There is God above
 and I have a heart.
 I will cross those angry floods.
 I mean well, but if things go wrong,
 at least I will have died
 with a song.

 [Muna]
 You tighten the knot
 inside my heart.
 Do not return then,
 I will draw an unforgettable
 picture of your face
 for remembrance.
 The maidens of Lhasa dance,
 they seem as if they are carved of gold,
 their voices laugh like the streams
 as they play on barren hills and fields.
 Leave, my love,
 darkening the home and the city,
 even tears do not have strength.
 Maybe in darkness,
 memories will gleam
 or flash like lightning.
 And sorrow shower
 upon my clothes.

[Narrator, describing Madan's journey]
 Naked earth, cloud mists,
 climbs are hot, flowers poison,
 poles with flags are death.
 There, see monasteries
 and Lamas with shaven heads.
 One day the roof of gold
 against the skies
 beneath the Potala Palace,
 Lhasa smiled.
 Yak skin walls,
 angels on cloth.
 Young Bhotenis white as bones,
 passers by bowing
 before gurus with sunken eyes.

[Narrator, describing Muna at home]
 Pearls fell. Pearls fell
 when Muna smiled.
 But now she wilts.
 In sleep, tears wet her face,
 her days are long,
 her nights are long,
 her time is sad.
 In her voice, hear,
 there is a soft tearful drizzle.
 After the end of light,
 even a flickering lamp is bright.
 Women came with stories,
 men showed they cared,
 When you see a rose, brother,
 do not touch it.
 Do not with lust, spoil it.
 A wondrous being
 is a jewel of God
 do not try and corrupt it.

 [Muna]
 Go to the worms of the city
 and tell them your words.
 Make the moon fall,
 make mountains rise,
 I will wait for his feet
 and my Heaven,
 God has created
 four beautiful days,
 that is life,
 don't throw mud
 to spoil them.

 [Narrator, describing Madan's journey]
 Smooth pebble gold,
 new country, fresh light,
 the smell of musk.
 Madan stayed, six months passed
 before memories came like water:
 ill mother, Muna's eyes large with weeping.
 At night he was unable to sleep.
 Hiding a heavy bag of gold in clothes,
 gathering the musk,
 he met up with a few friends
 and left for home.

 [Muna]
 What a nightmare!
 A buffalo dragged me down!
 I fell in mud, mother,
 the darkest buffalo dragged me down.

 [Madan's mother]
 Come, darling,
 don't shiver with fear,
 I will take all the ill
 that comes to you
 upon my head,
 don't shake.

[Muna]
 My eyelids quiver,
 my heart is pain,
 a shadow of evil
 has come into our home.
 Perhaps he has no time,
 perhaps he hopes to come soon,
 paths lead through high mountains
 maybe this is why he has not come.

[Narrator]
 Madan falls ill with cholera on the road home.

 [Madan]
 Don't leave! Don't leave me
 to the crows and vultures!
 My friends, I will not die yet.
 I will stand,
 my throat is dry,
 my chest is burning,
 wipe these tears from my eyes,
 I still have breath.

 [Madan's companions]
 We have no medication
 and no one's here.
 Stay! Each of us
 has to leave someday,
 God will give you salvation.

 [Narrator]
 Madan wakes and leans on his elbows,
 his friends have left, the day drowns in red,
 wind sleeps, birds are quiet, it is cold, he falls.

 [Madan]
 What is this fire?
 Does the forest burn?
 Is this fire going to kill the dead?
 Is it a robber or a thief?
 Is it a demon?
 Madan decides to call for help.

 [Tibetan]
 Who cries?…
Your friends are bad.
 My house is some miles away,
 you will not die. I will carry you there,
 you'll be all right.

 [Madan]
 Tibetan brother, you are a god,
 your words are wonderful.
 I have been told,
 I am a man of lineage
 and noble caste.
 I hold your feet with respect, brother,
 I am holding your feet.
 A man's greatness
 is determined by his heart
 not by the caste
 and the lineage he brings.

[Narrator]
 The Tibetan carries him to his house, rests him on wool, gives him water and kindness, searches for herbs, crushes them, and makes him drink. He gives Madan yak milk and makes him strong. At Madan's home tangerines are in flower, thoughts are soft and sad.

[Muna]
 You have forgotten me.
 Tell me, how could you forget?
 Which hateful god took you?
 I cannot see, hills are covered by curtains.
 The image I see of you is empty.
 Your voice is tells me stories of happiness
 in my sleep. I have no wings to fly with.
 I cannot search for my love.
 Why have you left our wealth
 and stayed in that city.
 Are you ill? Do your eyes fill up with tears
 when you think of me?
 Dust don't touch, thorn don't hurt.

 [Narrator]
 Madan wants to thank the Tibetan by giving him some of his gold, but the Tibetan refuses material rewards.

 [Tibetan]
 What will I do with yellow gold?
 My children can neither eat this gold
 nor will it give them warmth.
 My wife is dead, she is in Heaven,
 the clouds are her decoration,
 her jewels and gold.
 Madan weeps.

 [Tibetan]
 Chance blessed and I have helped.
 I will not barter goodness for wealth.
 Ask you mother, if you will,
 to pray for my children.

[Narrator]
 Madan's mother sees a clear face
 and calls, the air responds,
 the breeze touches her.
 No tears in eyes, only a peace
 a softness of the evening
 reflected on that pond.
 She reaches out to Muna.

 [Madan's mother]
 My darling, it is time to leave,
 to cross the river, don't weep.
 Everyone walks this way,
 the rich and those who suffer poverty.
 Earth has to meet the earth.
 This flood of unhappiness,
 stand against it, do not fall.
 I saw the world flower,
 I saw it wilt,
 and I have known God.
 The seeds we plant here
 will grow in Heaven.
 What you have given, love,
 you will get back
 when you leave this place.
 Look at me, I take all
 I have done with me.
 The gold that you found in sleep,
 I will take with me.
 I want to leave now,
 but is Madan not coming?
 I want to see him before
 shutting my eyes to this world
 in case I die before I see him, tell him,
 the old woman asked him not to weep.

[Muna]
 I will clean and shine
 the memories of you with tears,
 mother, don't worry,
 nothing has happened yet.

[Narrator]
 Madan's mother begins to shake,
 her voice fades,
 she feels for Muna's hands at times
 and when she holds them,
 she asks in a faraway voice,
 "Where is my son?"
 A great wind shakes the branches,
 a crow screams, travelers stare at the peaks.
 Madan's head is on his palms,
 his arms rest upon his knees,
 the crow screams.
 Madan looks at the crow.

 [Madan]
 Did you see my city?
 My house is clean in that valley.
 Go to my mother, she has white hair,
 go to Muna, she is bright.
 Tell them that I am well,
 tell them not to worry about me,
 trees on the lawn must be ripe with fruit,
 go, eat, and tell them my story.

 [Narrator]
 There is strange screaming in the city tonight.
 wet eyes, dimmed lamps, strong winds,
 dogs cry, no moon.
 Rumor of Madan's death
 has reached home.
 See tears drip from leaves
 and a young broken tree.
 The old woman's breath struggles.
 Muna has fallen.

[Madan]
 Why did I come, mother?
 What did I come to see?
 My mother, you have torn my chest.
 Look at my face, mother, look at me.
 I have come. I have sinned. Look at me.
 Why do you look afar when I am close,
 look at me. See me cry. Comfort me.
 Don't leave, come back,
 don't you recognize me?
 I could not even
 take care of you mother.
 What is this peace
 that has spread across your face,
 speak to me. How could I hurt
 that gentle heart of yours
 I have brought bags of gold, mother,
 I put them at your feet,
 we will make the resthouse
 and the taps, mother,
 where you point.
 Come back, don't look there,
 don't point towards the skies.

[Narrator]
 Madan goes to his sister when he cannot find Muna.

[Madan]
 Tell me, sister, tell me, where is my Muna?
 My mother is dying, but I do not see her.

[Madan's sister]
 Your Muna went to her parents in sorrow,
 when you left and did not come back.
 [Madan]
 She left my mother alone?
 How could she leave her alone when I was gone?

[Madan's sister]
 Muna went away from us
 when she was ill herself.
 She shone like a diamond
 among the daughters,
 she left because she was unwell.

[Madan]
 How is Muna, who has been to see her?
 She must ask for water,
 who has given my Muna water to drink?

 [Madan's sister]
 She does not need water, she is cured and healed,
 she does not need your herbs.
 And my love, I would have met her
 but I could not find a road to take me
 to her parents' home.

 [Madan]
 If she is healed why hasn't she returned,
 why hasn't she come back?
 [Madan's sister]
 She searches for roads but there are no roads
 to lead her back from her parents' home.

 [Madan]
 This is strange, what do you mean?
 [Madan's sister]
 She is over the clouds,
 in that city heavy with light.

 [Madan]
 My sister, tell me Muna is here.
 Tell me she is upon this earth.
 Tell me when she will be back.

 [Madan's sister]
 She lives across the river.
 On the other side.
 But she laughs with the flowers,
 dances with water,
 blinks with the stars,
 speaks with the blackbird,
 and her eyes, they shine.
 She weeps with the dew
 and when she is sad,
 you will see the mist sinking.
 My brother, Muna is not dead,
 the birds have made songs of her,
 hear them sing.

[Madan]
 Muna isn't dead, tell me she lives.
 Tell me she is at her parents' home.
 The roots of my hopes,
 the wings of my mind,
 tell me Muna is here.
 Tell me when she will be back!

[Madan's sister]
 She is not here, on this side of earth.
 She lives where sorrow does not stain.
 Across imagination
 she picks flowers of happiness
 in the gardens of Heavens.

[Madan]
 Cruel sister. Your words are death.
 Letting the buds of hope open, bloom
 and sway before my eyes. Making ears
 swallow gulps of poison.
 Muna, O Muna, you were the temple of worship
 and the chains of life.
 Life, why did you leave?
 My sister, let me look upon my Muna
 call her, sister, let me see her for a little while.
 O Muna, my Muna, come down to me,
 my queen, let me gaze upon you for a little time.

 [Madan's sister]
 My brother, my dear brother, take heart,
 this dirty life has to leave.
 In the end, the wind will take the fistful of ashes,
 this blossom of meat has to fall and wilt.

[Madan]
 My sister, remember, "My chest wants to explode,"
 she said. "What will we do with gold?"
 "It is better to eat nettles and satisfy our souls," she said.
 God, how could you create her
 and then ruin what you have made.
 How could you make this flower
 and then drag her down like this?
 You gave me this flower,
 how could you destroy her like this?
 My sister, when I first saw her,
 when I first saw Muna's face
 I never thought that Muna could die,
 sister, I thought she would never die.
 How could the fire take her?
 Where can I find her,
 hold her to my chest?
 Give me her ashes, sister,
 I want to rub her ashes on my chest.
 Mother, Muna, I will not stay here.
 I will not stay here sister,
 I will not stay.
 Do not look upon this earth Muna
 I am also coming.
 With token of tears,
 with the jewels of love
 that you left behind.

मुनामदन by Laxmi Prasad Devkota

 मदन भोट जाने बेलामा

मुना--
नछाडी जानोस् हे मेरा प्राण ! अकेली मलाई,
मनको वनमा ननिभ्ने गरी विरह जलाई !
                      ननिभ्ने गरी विरह जलाई,

लोचनका तारा ! हे मेर प्यारा ! यो जोति  बिलाए !
के भनूँ? भन्ने म केही थिइन  विष नै पिलाए !
                              प्यारा ! विष नै पिलाए !

मनको कुरा गलामा अड्छ, अड्कन्छ गलामा,
यो मेरो मुटु पचासबाजी धड्कन्छ पलामा ।
यो छाती मेरो चिरेर खोली नजर गराए,
त्यो मन केही फर्कंदो होला, तस्विर खुलाए
आँसुमा खस्छ मनको टुक्रा यो आँसु बोल्दैन,
मनको कुरा मनमै बस्छ, छातिले खोल्दैन,
                            प्यारा ! आँसुले बोल्दैन !
मदन--
हे मेरी मुना ! नभन त्यसो, जूनमा फुलेकी !
फर्कन्छु फेरि म चाँडै भन्ने किन हो भुलेकी ?
म बीसै दिन बसुँला ल्हासा, बाटामा बीसै दिन्,
चखेवा फेरी आउँछ उडी बिहान कुनै दिन्,
                            प्यारी ! भेटको बडा दिन !

कि मरिछाड्यो, कि गरिछाड्यो मर्दको इरादा,
नहाल प्यारि ! बाटामा मेरो आँसुको यो बाधा ।
अनार- दाना दाँतका लहर खोलेर हाँसन्,
तिमीले हाँसे म हाँक्न सक्छु ईन्द्रको आसन ।
                                प्यारी ! बिदामा हाँसन !
मुना--
हे मेरा राम ! हे मेरा कृष्ण ! जङ्गल, पहाड,
भीरका भोटे, वनका जन्तु, गाइको आहार !
रातमा सुर्जे, बिदामा हाँसो कसरी मिलाऊँ ?
हजुरको गाथ, हजुरको माथ प्रीतिले समाऊँ !

मदन--
भन त्यसो ! बुझन मुना ! थुंङ्गा झैँ त्यो पाउ,
वनका काँडा उकाला ठाडा, कसोरी लैजाऊँ ?
                        हे नागकन्या ! पहाड नाअऊ !
ती यौटी आमा, लच्छिनकी बत्ति, नछड सुसार,
तीन बीस हिउँदा खाएकी आमा टुहुरी नपार,
ति हेरी बसुन यो चन्द्रमुहार !

मुना--
फुलेका केश गलेको जीउ आमाको मायाले,
बाँधेन हरे ! हजुरको पाउ ! मायाको छायाले,
                                हजुर्! आमाको मायाले !
जङ्गली देश वेपारी वेश सङ्कट सहेर,
के मिल्छ हरे ! तीनलाई छाडी ल्हासामा गएर ?
हातका मैला, सुनका थैला, के गर्नु धनले ?
साग र सिस्नु खाएको बेश आनन्दी मनले !
                        हे मेरा प्यारा ! आमीरी मनले !
मदन--
हे मेरी प्यारी वचना तिम्रो गड्दछ मनमा,
के गर्छयौ मुना ! यो सास आड्छ त्यै पापी धनमा ।
ती आमा लाई दुधको घुड्काले गला रसाऊँ,
उनको यौटा पाटी र धारा इच्छाको पुर्याऊँ,
यो हातलाई सुनको बाला खँदिलो सुहाऊँ,
रिनले थोत्रो घरको जग बलियो बनाऊँ,
भन्दैमा आशा मनमा उब्ज्यो, मनमा बिलायो,
उचालिहालें पयर एइले, इच्छले उठायो ।
ईश्वरमाथि, मुटु छ साथी; जङ्घार तरूँला,
असला गर्दा झन बिघ्न परे बाटामा मरूँला
पृथिवी पारी स्वर्गमा फेरी हे प्यारी ! भेटौँला

मुना--
हे मेरा कृष्ण ! मुटुको गाँठो झन कसी नबोल !
तस्विर खिच्छु मनमा तिम्रो मुहार अमोल !!
नफर्क प्यारा ! नलुकाऊ आँसु नयनमा ढल्मल !!!
ल्हासाकी ठिटि, आँखाकी छिटी सुनमा कुँदेकी ,
बुल्बुले बोली, गालाको बिच गुलाफ फुलेकी –
ती सबै खेलुन ती सबै नाचुन डाँडा र चहुरमा,
मलाई बिर्से यो आँसु पिर्ला भन्नेछु म डरमा,
सावारी हावास अँध्यारो पारी घर र शाहरमा ।

रुन नै बल पुग्दैन रोइ आँसुले हजुरमा !
अध्यारोभित्र सम्झना बल्ली बिजुली – झलक्मा
आँसुको बर्षा हुनेछ शितल दु:खीको पलक्मा*

* पिजराभित्र जलेकी चारएए नबोली रूनेछ
ठ्ंगेर डण्डी बत्तिइ कहाँ पो हुनेछ !
क्षण क्षण प्यारा, हुनेछन मेरो जलेका जीवन !
खरानिबाट  छिनछिन बिउँती रूनेछ सम्झना !
छहारी दिने रसिलो बदाल झुकेको बिलाए,
शितको दाना सुकेको फूल्,
खङ्ग्रङ्ग्र भाई सुकेर मूल्,
वैलेर झर्ली नबोली बोलीको सुन्ला उहाँ  ए !
प्यारा को सुन्ला यहाँ ए !
सवारी होओस भन्नै ता पर्यो मुख थुनि मुटुको
नरूँदी चारी पिउनेछ मरी आँसुको घुटुको
कमलको मुटुखुम्चेर मर्छ;
भुमरा- दर्शन त्यसमा पर्छ,
तिरमिर छाया मुख बाउँछन धुइरा, शितले कँप्छ तन
प्यारा, शङ्काले काँप्छ मन !
मदन --पुरूषको  प्यारी, सङ्ग्राम संसार्, विजय उसको सार !
पौरूष विना पुरूष हुन्न, तरवार विना धार !
सङ्घर्षद्वारा बिजुली बल्छे, विक्रमद्वरा दीप  !
तिमीलाई पाउन म दुर जान्छु झन आफ्नो समीप
देहको न्यानो नजीकको प्यारि, आत्मालाई बिर्साउँछ
चौमासको वियोग किन हो ज्ञानी तिमीलाई तर्साउँछ
दूरतालाई गिज्याउँला हामी तिर्सना चढाइ
झन तीखो प्यासले सँगसँग होवोउला मुटुलाई मिलाई
तिमी ता मेरी जीवन - ज्योति बाटाकी दियाली
ननिभ्ने कहिले, नछोड्ने कहिल्यै जीवन अँगाली
तिमी छौ पर भन्ने यो डर मलाई हुँदैन,

हिमालपारी, हिमालवारी
कल्पने चरी भुरभुर गरी,
तिम्रो त्यो अमर प्यारको मुटु पङ्खले छ्ँदैन !
प्यारी पङ्खले छ्ँदैन !
पुछनध्यौ  आँसु, नजरका दाना वरवर गुडे झन
पर्बत खाडी सागरले छेक्छन प्याराका जोडी कुन ?
कालको वारि, कालको पारी एक वस्तु अमर छ
दुइटा जोडी दिलको प्यार,
दुइटा आत्मा जोडिने तार,
देश र काल नाघेर चल्छ ईश्वरको वर छ !
सँभाल मन, ए मेरी जून, यो छोटो बादल  हो,
निर्मल आकाश उघ्रन्छ फेरी पखाली गाजल यो,
डाँडाको पारी उडेको चार गुँडलाई बिर्सन्न,
पङ्खको चङ्गा प्यारको सूतले ताने के फर्कन्न ?
प्यारी तानिए फर्कन्न?
नमान डर इश्वर छ भर, बुझाइ बसे मन
अँध्यारो हुन्न सधैलाई प्यारी फर्केर आउला दिन !


 मदन भोट जान्छन्

डाँडा र काँडा, उकाला ठाडा जङ्घार हजार,

भोटको बाटो ढुङ्गा र माटो नङ्गा र उजार,

कुइरो डम्म, हिउँले टम्म त्यो विष फुलेको,

सिम्सिमे पानी, बतास चीसो बरफ झैँ डुलेको ।

मसाने खम्बा लामाका गुम्बा शिर गोल खौरेका,

बाटामा जाने हात खुट्टा ताने, आगाले बौरेका ।

बाटामा सही अनेक कष्ट लक्ष्यको टुनामा

मदन ह्लासा झलझल देख्थे ब्यूँझिँदो स्वप्नमा

कल्पना ल्याउँछे दूरको दृश्य जादूका जलप दी

ह्लासाको शहर चम्कन्छ पथमा विचित्र झलक दी !

स्याउला चीसा, ओछयान खासा जाडोले बज्ने दाँत,

पकाई झिक्ता नखान पाई काँचाको काँचै भात

------------------------------------------------------

 बाटामा सही अनेक कष्ट लक्ष्यको टुनामा

 मदन ह्लासा झलमल देख्थे ब्यूँझिदो स्वप्नमा

कल्पना ल्याउँछे दूरको दृश्य जादूका जलप दी

ह्लासाको शहर चम्कन्छ पथमा विचित्र झलक दी ।

-----------------------------------------------------

आखिर ठूलो सुनको छाना साँझमा सुहायो,

मैदानतिर पोतालामनि ह्लासा नै मुस्कायो ।

आकाश छुने पहाडजस्तो सुनबुट्टे तामाको,

सुनको छाना, दरबार अजङ् त्यो दले लामाको

चौँरीको पर्दा, बुद्धको मूर्ति सुनमा कुँदेको,

रङ्गीन ढुङ्गा, अप्सरा सारी बुट्टामा चुँदेको ।

शीतल पानी, हरिया पात, हिउँका टाकुरा,

शिरीष फूल फुलेको सेतो, रुखका आँकुरा ।

कीचको खोला, लिङ्कोरको दृश्य, अम्बानको महल,

यूतोक स्याम्पा, त्यो पुल राम्रो, त्यो ह्लासा झल्मल ।

ती हस्तिहाडसरिका सेता, भोटेनी भरखरका,

आँखाका काला, नौनीका छाला, त्यो ह्लासा शहरका ।

खौरेका शिर भोटेका गुरु, ती माला फिराई,

गम्भीर चाला, गडेका आँखा अनौठा लगाई ।

‘ॐ मणिपद्मे ॐ मणिपद्मे’ भनेर हिँडेका,

कपाल थापी आशीर्वाद मागी बटुवा बढेका ।

त्यो नौलो गाउँ, त्यो नौलो ठाउँ, त्यो नौलो सडकमा,

ह्लासाको शहर क्या लाग्दो रहर सुनको झलकमा !

----------------------------------------------------

हिमालको आकाश किनारापारि बुद्घको शीतल घाम

सुनौला बादल नगरी जस्तो गन्धर्व —परी —ग्राम,

विपनाभन्दा सपना राम्रो यथार्थभन्दा भाव,

स्वर्गमा यात्रा गरे झैं चले बबाटाको बिर्सी ताप,

ह्लासाको झल्के सुनका छाना उनका आँखामा,

रङ्गीन फल नौरङ्गी फुले उत्तरका शाखामा ।

दुधले न्वाउँथिन् भोटकी रानी, फुलमा सुत्त थिइन्,

हिमालको हिउँसँगैमा स्पधौ छालाले गर्दथिइन्,

गुलाफसँग दाँजिनुपथ्र्यो ऐनामा गाला रे ।

एक राज्य किन्ने गलामा उनको रत्नको माल रे ।

फुलको मह सहेली टिप्थे वागमा छानेर,

मणिको प्याला उचाली प्यूँथिन् आनन्द मानेर,

तरंग यस्ता हजारौ चले मदनका मनमा

सुनेको माथि कल्पना लागी रंगिलो क्षणमा ।

बाटो त सार्‍हो यमालो ठाडो कहीँ छ बित्ते भीर,

कहीँ छ डोरी टाँगेको पूल कहाली रिङ्ने शिर;

पातलो उचाईं धप्काउँदो फोक्सो मुटुलाई फोरेर

गरल लीला पर्वतमाथि पर्वत चढेर

तपस्वीलाई निर्माणनिम्ति चढाई कठोर

हजारौं सही भएझैं विफल कष्ट भो अघोर

बीचबीचमा तर अमोल झल्क्का पाइन्थे पथमा,

नन्दन जस्ता फुलेका जङ्गल पहाडी पटमा,

आश्चर्यजस्ता बिरामी फूल, बनेली प्रतिभा,

प्रकृति उनलाई छक पारिदिन्थिन्, झल्काई मुटु वाः।

बादलु देशमा टाकुरे गाउँ शेर्पाको विचित्र

गर्जनतल, इन्द्रेनीतल,

झुल्कन्छ घाम, तल छ जल

माथि छ मानव स्वर्पुरमाझै चुलीमा पवित्र ।

स्याम्बोमा स्याम्बो रमाइलो नाची कम्मर समाई,

चरण फयाँकि बाँसुरी तालमा, अप्सरा लजाई,

सभ्यता हाम्रो नेपाल राम्रो संस्कृति पवित्र,

लुकेका स्वर्ग, समुच्च जाति यसमा छन् विचित्र ।

पृथिवि भरमा क्वै जाति भए नेपाली के कम छ ?

मनमन भन्थे मदन त्यहाँ यहाँ क्या जीवन छ ।

हिमाल हाँक्ने तेजस्वी जाति स्वभाव तपस्वी,

विश्वमा नेपाल विक्रम—तेजले हुनेछ यशस्वी ।

कहीँ ता झर्ना नौधारे बनी आदिम गानाले,

गुन्जायमान शीतल पर्वत शीकर दानाले ।

अमृत जल त्यो भन्दा मीठो पृथ्वीमा पाइन्न,

प्रकृति कहीँ यत्तिकी धनी शब्दले गाइन्न ।

ढुङ्गाको दाँत,झन् तीखो बतास दार्‍हा नै किटाउने,

विचित्र जन्तु सैरने बन गोधूली—छायामा,

कालीको बाहन फुकेर चर्ने मिर्गका कायामा ।

कल्पनाभन्दा रङ्गिला पन्छी गजब वनको बोल

शहरका सङ्गीत-कविताभन्दा बनेली अनमोल !

जीवनको मीठो आनन्द चर्को हरियो हावामा

उद्गार गरी थरी र थरी

फुर्फुरी गर्ने भुर्भुरी लिने,

उत्तम सिर्जन रङ्गीन चरी; सुन्दरका कायामा !

पुष्ट र चिल्ला बनेली जीव विलास्ने छायामा !

क्वै देवी थिइन् गहन वनमा, अमित सुन्दरी,

भीषण काली क्रोधमा तर,

नङ र चुच्चो लोहित हुँदी आँधीको भुमरी !

कृष्ण र राधा झूलन खेल्ने लहरा फुलेका

अत्तर बास्ने पत्तीका झुप्पा जहाँ छन् हिलका,

सुन्दरताको विचित्र लोक जङ्गली एकलासमा,

देखेर मदन गदगद हुन्थे विचित्र मिठासमा,

मिर्गको पाठो कोमल चिल्लो फुर्फुरे शैशवमा,

चाञ्चल्यको नै आनन्दस्वरुप फुर्केको रहरमा,

इन्द्रेनीराज्य फुलारु बाक्ला जङ्गल नाघेर

मदन चढे पर्वत ऊँचा हिमालमा लागेर,

पर्वतराज पृथ्वीका ताज ओजस्वी हिमाल,

काँधमा स्वर्ग बोकेर हेर्थे नीलिम नेपाल,

दिनले लिँदा पहिलो झुल्को सगरमाथामा,

उषाले बाल्थिन् लखबत्ती-चुह्ली सुनौला ज्वालामा,

एकान्त त्याहाँ शासन गर्थे साम्राज्य सेतोमा

तपस्या त्यहाँ शान्तिमा चढ्थिन् स्वर्गको बाटोमा,

बिहानी लाली घसेर आउँदा प्रथम गुलाफ,

सृष्टिको पैह्लो ललित रङ्ग धम्काउँथ्यो रवाफ,

मानिसलाई चुनौती दिने हिउँका टाकुरा

डुबुवा दिनले छोएर बल्थे

प्रकृति-मन्दिर सुनौला गजूर धप्के झैँ हजारौँ !

विशालताको रोमाञ्चकारी हिमाली स्वरुप,

विभिन्न पाटे भएर झल्को दर्शाउँथ्यो अनूप ।

करुणाजस्तो कोमल निर्मल हिउँको कया छ,

भूभरको ऊँचा भएर भूमा पग्लिने माया छ ।

रहस्य यौटा अवश्य राख्थ्यो स्वर्गिक चुली खास,

उमा र शिव गर्दथे भूको टुपीमा ऊँचा वास ।

सकलयुगको इतिहास जानी निश्चल तपस्वी,

सागर भेटी बादल फ्याँक्थे

आसिकजस्ता वर्षालु स्वरमा नेपालमा यशस्वी ।

जूनले लस्दा हिमाल महल कान्तिलृ कोमल,

चाँदनी स्वर्ग, चाँदिलो सपना

अमृत-जलप-निवास बन्थ्यो उमाको शीतल,

पीयूष-जलमा छायाको सार झल्के झैँ मञ्जुल ।

एकान्तलाई त्योभन्दा ठूलो विलस थिएन,

संसारी विष निभाउन शीतल

तयोभन्दा र्को भूतलमा कहीँ स्थल नै थिएन,

अनेक गङ्गा निर्झर नाला आँसु झैँ दयामा,

पग्लेर स्वतः बर्बर झर्झर्

तपस्वी लोचन हिमालीबाट झर्दथे दुनियँमा ।

श्यामल धन नेपालको भन कसको वरदान ?

जलडोरे अनेक सभ्यता युगका कसको प्रदान ?

उच्च र गूढ भावको क्षेत्र हृदय सङ्लाउने,

आश्चर्य के छ भारत खोज्थ्यो

त्यो दिव्य मीठो आभास सधैँ आत्मालाई जगाउने ।

उचाली आफ्नो मनको तह तरङ्ग उचाली

हिमाल-प्रदेश पार गर्थे मदन हृदय उचाली ।

धूपीका घारी सल्लका घारी पर्वत चढेका,

हिमालका ज्यादा नजीकका शिशु ती हेर्थे बढेका ।

पृथिवी अब पातलो उँचाइ लिएर नङ्गिन्छिन्,

छ मास हिउँको सिरक ओढी छ मास फुङ्गिन्छिन् ।

बतास भो तीखो, हिमाली श्वास सियो झैँ कडा भो,

भोट जाने युवा हिउँको लामो लहरमा खडा भो ।

बुर्बुरे चीनी हलाले छानी सल्लाको सियाभर,

पवित्रताको पीठोको धूली पर्वतमा छरबर,

शीतमा थियो अग्निको जलन पैताला जलाउने

हावामा थियो पातलो पन फोक्सोलाई फुलाउने,

बतासले दार्‍हा किटेृर टोक्थ्यो साँझमा मुटुलाई

भोटेली पोशाक दोचा र भुत्ले टोपीले उनलाई,

सुकुटी चिया भेडाको धुली चौरी दुध गट्टाले

बचाए बल्ल क्या कष्ट पाए बाटामा पठ्ठाले ।

प्रकृति देवी मानिसप्रति क्रूर र निठुरी

भएर जान्थिन् पठार पुग्दा पृथ्वीको जो धुरी ।

उब्जनी छैन, खानलाई छैन, प्यून नदारत,

बल्ल र तल्ल सँभाली सामल

नेपाली साँघु भोटेको त्यो दल—

सँगमा मदन जिनतिन चले कष्टको कडा पथ ।

अनेक दुःख बाटामा सही देखेर उदेक

एक मैन्हापछि मदन पुगे ह्लासाको नजीक ।

---------------------------------------------------

अकेली मुना अत्यन्तै राम्री कमल झैँ फुलेकी,

 बादलको चाँदी किनारा छोई जून झैँ खुलेकी ।

कलिला ओठ खोलेर हाँस्ता मोती नै बर्सन्थ्यो

पसु की फूल झैँ सुकेर गइन् आँसु नै बर्सन्थ्यो ।

लाम्चिला आँखा पुछेर गर्थिन् सासूको सुसार

कोठामा सुत्ता तकिया भिज्थ्यो चिन्ताले हजार,

ती दिन लामा, ती रात लामा, ती दिन उदासी ।

अँध्यारा रात, उज्याला रात जून नै उदासी ।

झ्यालमा आँसु मुनाको मन चिन्ताको आहारा ।

स्वरमा आँसुको सिम्सिमे वर्षा मसिनो चले झैँ,

एकान्तभित्र उठ्तछ गाना विरह बोले झैँ ।

चिन्ताले लाखाँ लाग्दैन आँखा सपना प्यारो छ,

सपनाभित्र उनलाई देखे उठ्न नै गार्‍हो छ ।

सपनाभित्र उडेन सास भनेर ती रुन्छिन्,

दिनको दिन गुलाब जस्ती वैलेर रहन्छिन् ।

मनको दुःख मनैमा राख्छिन् नबोली, छिपाई,

छातीको शर, पन्छीको प्वाँख राख्तछ लुकाई ।

उज्यालो हुन्छ दिनको अन्त्यमा बत्तीको धिप्धिप्मा,

वैलिँदा फूल झन् हुन्छ राम्रो शरदको समीपमा ।

बादलको कालो किनार चाँदी, झन् जुन उज्यालो,

विदाको वदन झल्कन्छ मनमा दुःखको उज्यालो ।

फूलमा खस्छन् शीतका आँसु आकाशमा वर्षाजल,

रातका आँसु तारका ज्योति, टप्कनछन् महीतल ।

गुलाब मीठो जरामा बन्छ कीराको आहार,

शहरभित्र फुलेको फूल दुष्टको शिकार ।

मानिसको हात निर्मल पानी हिलोले भर्दिन्छ,

मानिसलाई बाटामा काँढा मानिस छर्दिन्छ ।

अत्यन्त राम्री यी मुना हाम्री भ्mयालमा बसेकी,

शहरको यौटा गुण्डाले देख्यो अप्सरा खसेकी ।

भवानीलाई कातेर बत्ती बेयाद रहेकी,

गालाको पाटा कानको लोती, कपाल घुम्रेकी,

त्यो छड्के दर्शन पाएर उभियो पागलै भएर,

घरको वर, घरको पर त्यो घुम्थ्यो गएर ।            

गुलाबलाई देखेर राम्रो हे भाइ ! नछुनू !

लोभले हेर्‍यो; मोहनी गयो जङ्गली नहुनू !

सिर्जनाभित्र रचना राम्रा नजरका जुहार !

ईश्वरको हाँसो पाएका फूल छोएर नमार

----------------------------------------------------

भित्र छ आत्मा मसिनो तिनको पत्तीमा झल्केको

भित्र छ तिनको मसिनो बास्ना हावामा बल्केको

सुन्दर सूक्ष्म स्वरुपका टुना बाहिरी नजरमा,

तनको लोभी गुमाउँछ आत्मा विलासको रहरमा ।

गुलाफ आए सुहाउन पृथ्वी दिव्यका मुस्कानले

बोलाउन आफ्ना आत्माले आत्मा सुन्दरको आह्वानले

लोभको खस्रो निर्लज्ज हातले तिनलाई नछोऊ,

लज्जाले खुम्ची भाग्दछ देही

के माटोबाहेक हात लाग्ला केही ?

मुस्कान देऊ फुस्कन देऊ बास्नामा मधुर,

बास्नाले मात्र सौन्दर्य छोऊ

आँखाको लोभ आँसुले धोऊ

सिकाउलान् तिनलाई सुन्दरमा उठ्न गुलाबी बिहानले ।

 ------------------------------------------------

घरमा आई माउर लाई नैनीले मुस्काई,

हाँसको फुल कुर्कुच्चा राम्रो त्यो भन्छे समाई,

‘कलिलो राम्रो हजूरको पाउ क्या चट्ट मिलेको !

चीनियाँ पाउ, लक्ष्मीको जस्तो, कमलमा खुलेको !

मोतीको दाँत, हीराको जात हजूरले हाँसेको !

छ मैना भयो खसम हजूर ! गएको ह्लासामा ।

बिस्र्यो है क्या र ? हजूरलाई तरुनी-खासामा ।

यसरी छोडी गएको देखी दिल दुख्छ मलाई,

नजर मात्रै मुखमा लाए हजार मर्नेछन्,

भँमरा जस्तै डुलुवा खसम के कदर गर्नेछन् ?’

मुनाको गाला, आगोको ज्वाला जलेर उदायो;

आँखामा चम्क्यो बिजुली यौटा, चाँडै नै हरायो ।

 खामोस खाई दयाले भन्छिन्, “हे नैनी भाउज्यू !

म अरु जस्तो नठान बुझ्यौ हे नैनी भाउज्यू !

यी कुरा गर अरुका कान, जो सुन्छन् लिई चाख,

जोवनका हीरा शहरका कीरा, पाउँछ्यौ तिमी लाख ।

चन्द्रमालाई खसाल तिमी, हिमाल उचाल,

यो मेरो मन डगाऊँ भनी नरच यो जाल ।

गुलाब जस्तो फुलेको दिल कोपिला हुँदैन,

जो एकबाजि सुम्पियो बुझ्यौ  सो आफ्नो हुँदैन,

स्त्रीलाई जाँच चिताको ज्वाला पसेर निस्कुँला,

त्यो पाउलाई समाई फेरि स्वर्गमा बसुँला ।

यो चार दिनको कञ्चन चोला ईश्वरले सिँगारे,

के भन्नु माथि बाबुको अघि हिलोले बिगारे !

दयाले नैनी ! ईश्वरले सिँगारे !

पापको भारी बोकेर फेरि उक्लनु कसोरी !

मनुष्य चोला गुमाए त्यसै फिर्दैन यसोरी,

नैनी ! फिर्दैन यसोरी !

स्त्रीजातिलाई सृष्टिको भार भविष्य जगत्को,

आनन्द दिने सुगन्ध दिने पवित्र रगतको,

सौन्दर्य हाम्रो जूनको जस्तो किरण पवित्र,

जूनमा हुन्छ कलङ्क, हुन्न सतीको मनभित्र,

मानिसहरुको मनको जगत् गर्दिन्छ पवित्र ।

ती तिम्रा आँखा रसाई आए, परेला अडेको,

आँसुका ढिका क्या राम्रो देखेँ अगाडि बढेको !

हे नैनी दिदी ! मनको मैलो आँसुले पखाल्छ,

आँसुका थोपा आफैँमा असे यो मन उचाल्छ ।

यी मेरा कुरा गएर तिमी अरुमा सुनाऊ,

आँसुका ढिका बनाई राम्रा खसाल्न लगाऊ,

नभएदेखि सङ्घारवारि हे नैनी ! नआऊ !

---------------------------------------------------

‘बिराएँ हजूर, माफ रहोस् कसूर’ नैजीले जोडी हात,

भुङ्ग्राले जल्यो उसको गाला

मानव–आत्मा पतनमा पनि

निदाइरहन्न लौ हेर ! चाला

अन्तरले उसको के भोग्यो होला शरमको बज्रपात ।

त्यो दिनपछि त्यो लागी भन्छन् कृष्णको भजनमा

सुतनेलाई त्यस्तै जगाउने शक्ति सतको वचनमा,

भाइ ! सतीको वचनमा !

---------------------------------------------------

सिङ्डोङ्कारमाथि पहाडी चुच्चो आगो झैँ बल्दछ,

त्यो ताशीलिङ्गा फूलको बारी हावामा झुल्दछ ।

तलाउ लुक्याङ् चम्कन्छ तल, आकाशतर्फको,

सुनले छाएको गुलाबी घर फोडाङमार्पोको

चुङसुक्याङ् भन्ने सडक राम्रो, चूजिक्याङ् बगैँचा,

अस्कानी पुल यूतोक स्याँपा घाँसका गलैँचा,

फूलबुट्टे चउर घाँसका बगैँचा ।

चम्किलो सुनको रङ्गिलो देश नौलो र उज्यालो,

कस्तूरी-वास, सुनको रास, बाटो त उकालो,

आएर बसी के जानु चाँडै नबुझी नौलो चाल,

मित्यारी लाई मदन बसे घरको बिर्सी हाल ।

छ मैना गयो, सात मैना गयो मन भो झसङ्ग

ती मुना प्यारी, आमा बेचारी मन भो झसङ्ग

मनमा आए लहर नाघी जङ्घार तर्‍यो पार,

मनले उनको पखेटा हाल्यो उडेर गयो घर ।

बसेको बस्यै घरमा पुगे आमा छन् बिरामी,

मुनाका आँखा रोएर ठूला, नयन बदामी,

लाम्चिला, ठूला नयन बदामी !

घ्याङ्घुङे घण्टा गुम्बामा बज्यो, बादल झुम्मियो,

पहाडमनि पहाडी छाया साँझमा लम्बियो ।

बतास चीसो चम्केर आयो मनको तन्द्रामा,

उठेर देखे भेडाको भुवा ओढेका चन्द्रमा ।

उदासी जून, फिकामा गए मदन डेरामा,

ती आमा नाचिन्, ती मुना नाचिन् आँखाको घेरामा ।

त्यो रात त्यसै छर्लङ्ग गयो, ओछयान बिझायो,

छातीमा केले थिचे झैँ लाग्यो आकाश रछायो ।

---------------------------------------------------

छबीस दिन उज्याला पङ्खी हिमालमा ब्यूँझेर

पश्चिमी सुनको सागरपारि गएछन् उडेर

गोसाइाकुण्डको धेरै नै पानी गङ्गामा बग्यो हो,

ह्लासाको जादू घरले जित्यो

नेपाल–खाडी निर–किल्लाभित्र स्वप्नमा अड्यो हो,

साहुका साथ सिकेर किल्ली बेपारमा चलेथे

तीन मैना चल्दा क्यै गुठिल जम्मा भएर फुलेथे

कस्तुरी असल बिनाका बिना बटुली सह्यारे

शिलाजित बूटी उत्तम केही बटुले त्यहाँ रे

सुनका माल प्रशस्तै मिले लगाउँदा लगानी

आफूलाई चाहिनेसम्मको धन कमाए त्यहाँ नि !

 ओखती केही लगेका थिए एक लामा धनीको,

 दमको व्यथा निमन भयो भाग्य नै बनिगो,

आफूले उनले चिताएभन्दा रास थियो सुनको,
----------------------------------------------------

नेपाल फर्की जानै भो इच्छा अब ता उनको

 लुकाई गर्‍हौँ सुनका थैली, कस्तूरी सह्यारी,

 ती बिदाबारी भएर हिँडे ईश्वर पुकारी ।

 ‘सपना मैले के देखेँ आज ? भैँसीले लघार्‍यो,

यो मुटु काँप्छ त्यो भैँसी सम्झी, हिलामा पछार्‍यो,

    बज्यै ! भैँसीले लघार्‍यो ।’

‘बुहारी मेरी ! शीतको सपना पिर्दैन खराब,

खराब सपना त्यो बिर्सिजाऊ डरले नकाँप ।

फुलेको शिर म थापिदिन्छु सबै त्यो खराब,

हे छोरी जस्ती बुहारी मेरी ! त्यसरी नकाँप ।’

‘दाहिने आँखा फर्फर गर्छ मनमा लाग्यो पीर,

कहाँ हो कहाँ मुटुमा दुख्छ, घुम्दछ मेरो शिर ।

आमा र बाबु स्वर्गमा मेरा, टुहुरी अजान,

हजूर नै आमा, हजूर नै बाबु, खोल्दछु मुहान,

बज्यै ! मनको मुहान !’

‘कसैका माथि कुभलो हाम्रो मनमा बसेन,

पापको छाया यो हाम्रो सानो घरमा घुसेन ।

दैवले देख्छ सोझाको दर्द, दैवले हेर्दछ,

दैवको बज्र ओर्लेर आए ममाथि पर्दछ,

फुलेको केश, ममाथि पर्दछ !’

‘धेरै नै भयो खबर केही आएन ह्लासाको,

चिठीको भर पर्दछ बस्नु, चिठीको आशाको ।’

‘बेपारीलाई कामको भीड फुर्सद पाएन,

लेखूँला भन्दै भुलेको होला त्यसैले आएन,

वनको बाटो डाँडा र काँडा, टाढा भै आएन ।’

---------------------------------------------------


‘नमान पीर बुहारी मेरी पीरले सुहाएन’

‘तैपनि लाग्छ मनमा बादल, कुइरो धुरिन्छ;

शङ्काका छाया नाचेर उड्छन् मन पीरले भरिन्छ;

खराब कुरा नसोच्नु भन्छन् अफाल्दा फर्किन्छ

मुटुमा चीसो पसेर आउँछ आँखिभौँ फड्किन्छ

    हजूर ! आँखिभौँ फड्किन्छ ।

हजूर, हाम्रो अबला चोला आधार हुँदा दूर

सुकेको पात झैँ शीतको बेला,

हिमाली सासमा काँपेर उठ्छ थरथर, गली नूर

मुटुकी चरी छायाले डरी, भटभटी भुर्भुरी

उडूँ कि बसूँ सरि छ जीवन हाँगामा फर्फरी

हिमाललाई हेर्‍यो मन चीसो हुन्छ पर्वत हैर्‍यौ नीर,

हावाले छुँदा मन उडूँ भन्छ, के गरी रहूँ थिर ?

हजूर ! के गरी रहूँ थिर ?’

‘नमान पीर बुहारी मेरी ! असलै हुनेछ,

फूल झैँ छोयौँ संसार हाम्ले,

 न मान्छे न त दैवले हाम्लाई काँडालै छुनेछ ।’    



मदनलाई बाटामा हैजा लाग्छ*

‘नछाड मेरा हे साथीभाइ ! वनमा मलाई,

काग र गिद्धहरुको पापी शिकार बनाई ।

घरमा मेरी ती बूढी आमा, ती बूढी मर्नेछन्,

चन्द्रमा जस्ती ती मेरी मुना ठहरै पर्नेछन् ।

हे मेरा साथी ! हे मेरा भाइ ! म अझ मर्दिनँ,

कालको साथ लडेर उठ्छु वनमा मर्दिनँ,

यो घाँटी सुक्यो; यो छाती पोल्यो; यो आँसु पुछन,

अझ छ सास, अझ छ आस, यो दर्द बुझन ।

आशिष देलिन् ती बूढी आमा मलाई बचाओ !

मानिसको आँसु मानिसले पुछ्नु सबैको धर्म हो ।

यो घाँटी सुक्यो म पानी खान्नँ ! बिझायो यो घाँस,

घाँसको चोसा दयाले मर्छ; आँसुले पियास !’

‘के गर्छौ भाइ ! टाढाको घर बाटाको जङ्गल,

यो हैजा हाम्ले कुर्‍हेर बसे हुँदैन मङ्गल ।

औषधिमूलो साथमा छैन यो माझ वनमा

ईश्वर सम्झी ईरश्वरै सम्झी रहे है मनमा ।

घर र बार सबैले छाडी जानु त पर्दछ,

अन्त्यको बेला ईश्वर सम्झे संसार तर्दछ ।’

हातले टेकी मदन उठे ती साथी गएछन्

पश्चिमतिर दिनका आँखा रगतमा डुबेछन् ।

वनमा फीका अँध्यारो चढ्यो, हावा नै निदायो

पन्छीले सारा बोल्न नै छाडे, जाडोले सतायो ।

दुर्दशा त्यस्तो, निठुरी सारा जङ्गल पहाड

निठुरी तारा जगतै सारा निठुरी उजाड ।

पुर्लुक्क पल्टे घाँसमा फेरि सुस्केरा दिएर,

घरको तस्बीर मनमा उठ्यो झन् गाढा भएर ।

‘हे मेरी आमा ! मलाई तिमी सम्झँदिहोऊ नि !

हे मेरी मुना ! मलाई तिमी सम्झँदिहोऊ नि !

ईश्वर ! ईश्वर !! तँ मात्र मेरो वनमा साथी छस्,

मानिसभित्र ढुङ्गाको दिल तँ देख्ने माथि छस् ।

आगोको ज्वाला कताको होला ? डढेलो उठ्यो कि,

मरेकालाई झन् मार्न भनी डढेलो उठ्यो कि ?

नजीकै आयो मानिस यौटा लिएर चिराक

डाँकू पो हो कि ? भूत पो हो कि ? वनको खराब ।

पयोमा यौटा झुण्डेको सास के भर, के डर ?’

भएको बल गलाको पुग्छ चिराक पल्तिर ।

को रुन्छ, भनी भोटेले हेर्छ, देख्दछ बिरामी

मायाले भन्छ, ‘साथी र भाइ रहेछ हरामी ।

मेरो छ घर एक कोस पर, तिमी त मर्दैन,

म बोकी लान्छ, हुन्छ कि हुन्न ? फरक पर्दैन ।’

भोटेको पाउ समाई भन्छन् बिचरा मदन,

‘ईश्वर मेरा हे भोटे दाइ ! क्या राम्रो वचन !

घरमा मेरी छन् बूढी आमा, ती सेतै फुलेकी,

घरमा मेरी जहान यौटी बत्ती झैँ बलेकी ।

मलाई आज बचाइदेऊ ईश्वरले हेर्नेछ

मानिसलाई मद्दत गर्ने स्वर्गमा पर्नेछ ।

क्षेत्रीको छोरो यो पाउ छुन्छ, घिनले छुँदैन;

मानिस ठूलो दिलले हुन्छ जातले हुँदैन ।’

बोकेर लग्यो भोटेले घर, ऊनमा बिसायो,

पानीको घुट्का पिलाइदियो दयाले रसायो ।

खोजेर ल्यायो वनको बूटी घोटेर पिलायो,

चौँरीको दूध पिलाईकन बलियो बनायो ।

--------------------------------------------------

हिमालको बूटी विचित्र थियो जादूको दियो काम

त्यो भोटे दैव नभए कठै जान्थे ती परमधाम ।

वनका बीच घरेलु चिल्लो झुपडी टुमुक्क

गोबरमाटे—फूल टाटेपाटे,

वनको कोही देव र देवी घुस्ने झैँ सुटुक्क,

हाँगाको टेको, हावाको छेको ढुङको गाहारो

मदनलाई लाग्यौ महलभन्दा धनी र पियारो,

भेडाको ऊनको बिछ्यौना नरम आढ्नालाई पाखी छ,

त्यहाँको जीवन वैकुण्ठ जस्तो उनको लागि छ,

मुस्कानमा छैन मान्छेको छुरी, वचनमा छैन विष,

हावामा छैन दूषण केही, मनमा राग रिस,

दारिद्र्य त्यहाँ क्या धनी थियो थोरैमा कति धेर ।

चाहिँदो रैछ के सुखलाई ? प्रकृति भएनेर ।

हरियो थियो आँखाको शीतल प्रकृति रङको धन

शहरमा भरी जीवन भन्छन् जीवन थियो वन !

नकली ज्ञान पोथीका भन्दा, फूल–पाना हँसिला

रङ्गिला पत्र प्रकृतिदेवी उल्टन्थिन् रसिला,

ईश्वरको ज्योति टल्कन्थ्यो त्यहीँ शीतका दानामा,

क्या बोल्थ्यो ईश्वर पखैरुबाट रङ्गनि गानामा !

फूलको बोट उम्रेको हेरी मान्छेले पाउँथ्यो ज्ञान,

सुँघेर बास्ना लट्ठ भै आत्मा भोग्दथ्यो क्या निर्वाण

लामाको जीवन प्रकृतिबीचमा बनेली मुटुमा

बुद्धको टकले झिल्केको थियो निर्वाण–पथमा

पन्छी र पशुहरूको साथी अहिंसा विचारी

रूखको ढुकढुक, फूलको धड्कन,

ज्योतिका पथमा बीजको स्फुरण,

समस्त तिनको रहस्य जान्ने प्रकृति–पुजरी

रहेछ लामा एकान्ततामा विलासिरहेको

देख्तामा झुत्रो, भित्र त्यो कत्रो ! विशाल भएको

चौँरीलाई पाली, फलफूल हाली, बटुली जहान

पाल्दथ्यो यौटा आदर्श ढङ्लै कुटीमा सुबान

रहस्यमय अदृश्यसँग बसेको रमाई,

उदारताले हृदयद्वार जीवनलाई झिाई,

रोग र व्याधि निखार्न सक्ने मन्त्र र बूटीले,

मदन तङ्ग्री मोटाए पोसी त्यसका कुटीले,

हिउँले ब्रह्मा बनाइदिन्थे उसका कुमारी,

गालामा उषालालीले रङ्ग दिव्यले मुसारी,

वनकी देवी जस्ती थी छोरी बृद्धको पालाकी

उसको नाम थियो है लावा कोमल चालकी

कुमार उसको तेजिलो थियो फुचाको नामको

बर्षमा बार्‍ह गजबकौ तर जेहेन र कामको,

पशु र पन्छी सबेको बोली मुठीले निकाली

भाले र पोथी लागाउथ्यो बोल्न विचित्र कला ली,

महीना बित्यो मदनको त्यहाँ प्रकृतिबचिमा

अचम्म मानी आनन्दमाथि हिमालनगीचमा

बाँसुरी मधुर बजाउँथ्यो फुचा रोएर सुन्थे ती,

सुरिलो गीत गाउँथी लावा बरबर बन्थे ती,

कलुषशून्य तिनको जीवन सत्युग समान

देखेर त्यहीँ बसूँ झैँ लाग्यो सधैँ नै नजान

तैपनि मेघ दक्षिणको आयो नाघेर हिमाल

जलको कुइरो पातलो बनी,

‘कोही छ रोइरहेको’ भनी,

सम्झना दिँदै अबोल बोलमा मसिनो जञ्जाल,

पन्छीको उठान मनले टिप्यो धराको घेरापार

घर जाने इच्छा दिलसँग बढ्यो फुटेन मुखको पार

वैशाख लाग्यो पल्लवमा पन्ना, फूलमा इन्द्राणी

चरामा कलकल, साँझमा लाली,

ढुकुरमा कुकुर, डाँफेमा फुरफुर, क्वैलीमा सुवाणी,

नालामा छलफल, हिमालमा झलझल, हाँगामा फुर्फुर,

मुजूरमा ढाँचा, हरिणमा कन्याइ, मिर्गमा छुर्छुर,

लहरा हल्के हल्लेर फुल्की मधुम, गुनगुन भो !

नवीन मीठा कलकले वन शिशु–शिर छुनमुन भो,

वास्नाका कण दुगुर्न थाले, पोथीलाई बोलाउन,

शब्दले डाक्थ्यो मुटुको शब्द,

प्रश्नका साथ उत्तर लागे वनलाई गुञ्जाउन,

सृष्टिले नयाँ नाटक रचिन् आनन्द चञ्चल भो,

प्रमको राज्य हरियो भयो, जीवन हलचल भो,

पूर्णिमा आइन् हिमाल–भालमा बाटुली बनैर

अमृत थाली झिलमिल पाmली,

जादूको जाली शीतल हाली,

चराचर–दिलमा जलप लगाई हिमाल सपनेर,

वर भो यौटा द्यौथल सुन्दर जूनको जलपमा,

परीको संसार स्वप्नको मुहार शीतल झलकमा,

जुनेली फूल फक्रेर आए हृदय खोलेर

पातला पात भै पारदर्शी जूनसँग बोलेर

बुद्धको थियो उत्सवको रात उज्यालो खुलेको

विशवमा शान्ति मनमा कान्ति,

चराचरलाई नवीन जीवन अमृत मिलेको

लामाले लियो बाँसुरी हातमा वनको बाँसुरी

जनको मन कुर्लने भन,

सङ्गीतको आत्मा अटाउँने खाक्रो प्वालसुरे बाँसुरी ।

टिरि र लिरि बाँसुरी बोल्यो अबोला बोलाई वन

लावा र फुचा हातपाउ फाली,

तालमा नाचे शरीर चाली,

बुद्धको जीवन–कथाको सारमा भावले नाच्यो मन,

गीत गाए तब लामाका जहान मिलेर वनमा

भोटेको छन्द दोसाँधे मिठास शब्दको बन्धमा

मदनको आत्मा बुद्धको लोकको मुक्तिमा रमायो

उनले टिपे तलको गाना हृदय रसायो–

--------------------------------------------------

 (गीत)*

वैशाखको पूर्णिमा

हेर हो हिमाल जून !

रातको कालो वर्णमा

अमृतको यो थालीले

झलमल पार्ने कुन ?

स्याब्बो च्याङ्बा । स्याब्बो च्याङ्बी !

संसार मथ्दा जूनको नौनी स्वर्ग तर छ, सुखको दिन !

तारा-झुप्पे यो रुखमनि

कसले लायो धून ?

चूलीमा पुग्यो बाटो गुनी

आँधी नाची, पर्वत नाघी,

संसारलाई लाउन गुन ?

स्याब्बो च्याङ्बा ! स्याब्बो च्याङ्बी !

आफूलाई जित्ने संसार जित्छ निर्वाणभन्दा कीर्ति कुन ?

आकाश उनको छाती हो

करुणा धारा सुन

तारा आँखा राती हो,

माटी—जरामा बन्चरो दी

काललाई जित्ने कुन ?

स्याब्बो च्याङ्बा ! स्याब्बो च्याङ्बी !

अमृत झल्क्यो संसारमाथि हेर ! ऊ ज्योति ! हिमाल जून !
                 

पानीले पार्‍यो आकाश नीलो, पखाली तुवाँलो,

कौसीमा लाग्यो क्या राम्रो जून स्वर्गको उज्यालो ।

सिरिरि सिरि शीतल हावा, सुन्तला फुलेको,

क्या मीठो वास्ना मधुर मसिनो, जूनमा मिलेको ।

जूनको विमल –अमृत–जल– तलाउ–छायामा,

नरम, मधुर सरस, जगत्, जीवन झैँ मायामा ।

नीदले छोडेकी कोइली बोल्छे जुनेली रातमा,

जीवन देश बोले झैँ प्रीति मनका पातमा,

क्या मीठो त्यसको सुरिलो स्वर रातको कलिलो,

मनको तिर्सना सपनाभित्र घुसे झैँ रसिलो

गमलामाथि केँबरा झुल्छ, गुलाब बोल्दछ,

छायाको बुट्टा पर्खालमाथि ज्यूँदो झैँ चल्दछ ।

नीलो छ सारी ताराको पारी मुनाको गाथमा,

भावका जल–महल–लोचन कोमल छन् रातमा ।

चन्द्रमालाई चन्द्रमा हेर्छिन् कौसी र आकाश,

स्वर्गको अटाली हाँस्दिछिन् यौटी, यौटी छन् उदास ।

यो देश छैनन् उनका आँखा, मनका चित्रमा,

गडेको टक छ अरु देश जूनका भित्रमा ।

सम्झना झुम्मियो बादल जस्तो चन्द्रमा हराइन्,

विरह जस्तो अँध्यारोभित्र, एक आँसु चुहाइन्,

मुनाले बोलिन्, ‘हे मेरा कृष्ण ! मलाई भुल्यौ नि !

निठूरी मन लिएर भन, कसरी डुल्यौ नि ?

कृष्ण ! कसरी डुल्यौ नि ?

मुहार तिम्रो जुहार मेरो नजरको हरायो,

कुन पापी दैव आएर चोरी कुन देश फिरायो,

सम्झनालाई छायाले छकायो !

पहाडवारि पहाडपारि पर्दाले ढाकेको,

स्वरुप तिम्रो खालि छ मेरो मनमा जागेको,

झल्झली देखी विरह लागेको !

वचन तिम्रो तारमा मनको निदाइरहन्छ,

सम्झेर आयो झन्कन्छ भित्र, कहानी कहन्छ,

दुःखको कानमा सुखको कथा बजाइरहन्छ ।

पखेटा छैनन् उडेर जान चिडिया उडेका,

हेरेर बसी आँसुका थोपा गहमा छुटेका,

देखेनौ तिम्ले कतिका थिए छातीमा गुडेका !

किन हो किन, यो मेरो मन बादलले ढाक्दछ,

सियोको टुप्पा नदेख्ने गरी मुटुमा लाग्दछ,

प्राणको मेरो पखेरु रुन्छ पिँजडा परेको !

न उड्न पाई, न खोज्न पाई चिन्ताले पिरेको,

उडन पाए त्यो पाउमाथि लुटुपुट पर्नेछ

त्यो छातीमाथि गएर फेरि भुर्भुर गर्नेछ,

सधैँको निम्ति साथमा फिर्नेछ !

पैसाको यस्तो भुमरीभित्र किन हो पसेको ?

मनको धन छाडेर किन ह्लासामा बसेको ?

हे पैसा ! तैँले पासोमा पाछस् सिंह झैँ हृदय !

सोझाको सराप असलको विलाप, दुष्टको अभय !

पैसामा भुली बिर्सेको हो कि ? कसैले भुलायो ?

प्राणको मन छकाईकन अरुले डुलायो ?

बिर्सनुपर्ने यसरी होइन ! भमरासरी मन !

के भर त्यसको ? नलागोस् पाप पापी छ मेरो मन,

प्राण ! पापी छ मेरो मन !

पहाड त्यस्तो ! जङ्गल त्यस्तो पथरा पर्‍यौ कि ?

मलाई सम्झी दुःखमा नजर आँसुले भर्‍यौ कि ?

प्यारा ! आँसुले भर्‍यौ कि ?

कपाल दुख्ता म आँसु पुछ्थेँ बिरामी भयौ कि ?

सुसार कसले गरेको होला ? अकेला थियौ कि ?

प्यारा ! अकेला थियौ कि ?

हावाले लगे मनको चिठी, मन रुने थिएन !

तिमी छौ पर, म रुन्छ् घर, बिन्ती नै पुगेन,

प्यारा ! रोएको पुगेन !

हे पशुपति ! हे गुह्येश्वरी ! प्याराको गाथमा,

नबसोस् ध्रूलो, नबिझोस् काँढा, मङ्गल होस् साथमा !’

मुनाले जोडिन् माथमा हात, हातमा लाग्यो जून,

भरिई आयो, भरिई आयो आँसुले नयन झन् !
------------------------------------------------------


राता र नीला पहेँला फूल वनमा फुल्दछन्,

छिर्बिरे फूल, सुनौला फूल हावामा झुल्दछन् ।

दक्षिणतिर किनारातिर फड्केको बादल,

भोटेको घर मदनअघि नेपाल झलझल,

नेपालभित्र उज्यालो डाकी कुखुरा बासेको,

हिमालचूली बिहान खुली उत्तर हाँसेको !

पहाडहरुको नीरको माला नेपाल शहरको,

लुर्कन जस्ता रुखका लहर शिखर किनारको,

बादलवारि गुलाफ फुल्ने पूर्वको डाँडामा,

उज्यालो पाटा छायाका टाटा, पहाड टाढामा,

दूधका झर्ना झरेका सेता सतह गाढामा ।

दूबोको बारी त्यो टुँडिखेल रुखले घेरेको,

धररा उठी शहरमाथि गजूर भिरेको ।

आकाशलाई छातीमा राख्ने त्यो रानीपोखरी,

त्यो कान्तिपुरी, केँवराकेश उज्याला सुन्दरी,

साँझमा गाग्रो कटीमा राखी अँगालो हालेका,

मस्केर चल्ने लाजले बल्ने, कपूरमा ढालेका ।

विचित्र त्यस्ते त्यो चित्रकारी झ्याल र ढोकामा,

पीपल ठूलो बोलेर उठ्ने हावाको झोकामा ।

त्यो सानो घर पीपलनिर, भ्mयालमा मुनियाँ,

ती बूढी आमा, ती प्यारी मुना, मनका दुनियाँ ।

आमाको बोली, मुनाका आँखा, दिदीको रुलाइ,

कौसीको ज्रन, गमलामाथि फूलको झुलाइ ।

फर्केर हेर्छन् मदन फेरि भोटेको आँगन,

क्या राम्रा बच्चा, क्या राम्रा पाठा खेलमा मगन !

हेरेर फेरि भोटेका तर्फ मदन बोल्दछन्,

हृदयभित्र लुकेको इच्छा ओठले खोल्दछन्,

‘हरियो भयो डाँडाको मुख फूल फूल्यो वनमा,

टाढाको घर झल्केर आयो हे दाजु ! मनमा ।

कलिलो राम्रो पालुवा होला नेपालमा लागेको,

त्यो आलुबखडा हाँसेको होला वसन्त पाएको,

हरियो चिल्लो जोबन होला वनमा जागेको !

वास्नाले मीठो चलेको होला हावाको लहर,

रुख र लहरा झुलेका होलान् सिहर सिहर,

खोलामा होलान् घाममा खेल्न छविला लहर !

‘वसन्त लाग्यो ! वसन्त लाग्यो !’ भन्दी हो कोइली,

डुल्दी हो लिई अनेक रङ्गी फूलका सहेली,

दुई दिल मिली फुलेकी बेली, मगमग चमेली,

बगैँचाभित्र स्वर्ग नै होला हाँगाको हबेली,

जोबनका गालामा लाजको लाली फुलेको गुलाब,

पानामा सेता सुनका अक्षर, चम्पक किताब,

पहाड–किल्ला चूली उपल्ला श्रीपेच–सरोज,

रक्षाका निम्ति ती पशुपति मुटुमा विराज,

वीरको देश, धर्मको गादी, शक्तिको आँकुरा,

पछिको बढ्ती देखाई उठ्छन् हिउँका टाकुरा,

त्यो देशभित्र त्यो सानो घर, झल्झली फिर्दछ,

बिर्सेको रिन सम्झनाकन आँसुले तिर्दछ ।

सम्झँदिहुन् ती डाँडाकी ज्रन, आमाले मलाई,

वनको छेउ म टाढा बस्छु त्यो घर रुलाई,

तिमीले लायौ सधैँको गुन, म तिर्न सक्तिनँ,

सधैँको ऋणी, म तिर्न सक्तिनँ !

दुइटा मैला सुनका थेला वनमा गाडेको,

यौटा हो तिम्रो यौटा हो मेरो गुनले बाँडेको,

यो तिमी लेऊ बिदाइ देऊ, म घर हिँड्दछु,

यो तिम्रो गुन सधैँको सम्झी अगाडि बढ्दछु ।’

भोटेले भन्छ,‘के गर्छ मैले पहेँलो सुनले ?

रोपेर सुन उम्रन्न क्यार के गर्छ सुनले ?

रोपेर राख्यो, पछि पो खान्छ यो तिम्रो गुनले,

बालक मेरा यी छोराछोरी, आमाले छाडेको,

के गर्नु सुन ? के गर्नु धन ? दैवले चुँडेको,

यो केटाकेटी खाँदैन सुन, लाउँदैन गहना,

आकाशमाथि जहान मेरो बादल छ गहना !’

भोटेका बच्चा काखमा राखी, कपाल मुसारी,

पुछेर आँखा फूलको थुङ्गा केशमा घुसारी,

पुछेर आँखा त्यो भोटेसँग मदन भन्दछन्,

‘बिदाको बेला आँसुले आँखा झन् भरी बन्दछन् ।

गाहारो भयो छाडेर जान गुनको आँगन !

यो गुन कैले म तिर्न सक्छु तैपनि माग न,

दाज् ! केही त माग न !’

भोटेले भन्छ, ‘मौकाले पायो त्यो गुन लाउन,

गुनको सट्टा लिँदैन हामी, सम्झेर जाऊ न,

आफैँले खन्छ आफैँले खान्छ, सित्तैमा छुँदैन,

क्या दिन्छ तिम्ले ? क्या लिन्छ मैले ? मागेर लिँदैन ।

च्याङ्बाको नाउँ सम्झेर जाऊ घरमा सुनाऊ;

बूढीको आसिक यी केटाकेटीहरुमा पठाऊ ।’

रोएर हिँडे, जङ्गलछेउ, अपढ, अजान,

त्यो भोटेभित्र देखेर त्यस्तो मनको मुहान,

   रोएर घर हिँडे ती मदन !

________________________


मदनकी आमा, फुलेकी सेतै ओछयान परेकी,

डाँडाकी जून, अन्त्यको दिन दुःखमा कुरेकी,

सुकेको तेल घरकी बत्ती मधुरो भएकी

अँध्यारो पारी धिपिक्कै जान तयार रहेकी ।

छोराको मुख झल्झली देख्छिन्, ईश्वर पुकार्छिन्,

मनको मन त्यो छोराकन, ईश्वर गुहार्छिन् ।

भ्mयालको हावा फुलेको केश मुसारी हिँड्दछ,

ह्लासाको तर्फ आमाको दिल बहाई बढ्दछ ।

आँखामा छैन उनको आँसु शान्तिले छाएको,

साँझको फिका जलमा अन्त्यको उज्यालो आएको,

प्राणको टेका, कलको छेका, टाढाको छोरो छ,

छोराको मुख हेरेर जाने मनको धोको छ ।

जरोले तातो, पातला हात नसाले जेलेको,

रसिला–आँखा–बुहारी–हात प्रेमले मिलेको ।

कलिलो हात समाई भन्छिन्, ‘मेरी हे बुहारी !

अब त बेला नजीकै आयो जानु छ उसपारि !

के गछ्र्यौ रोई, नरोऊ बुहारी !

सबैको बाटो यही हो नानी ! अमीर–फकीरको,

यो माटो गई माटोमा मिल्छ दुःखको बगरको,

शहर बस्नू, नफस्नू यसमा, दुःखको जञ्जाल !

अन्त्यको बाटो उज्यालो हुने भक्ति नै सँगाल !

फुलेको देखेँ वैलेको देखेँ जगत्को फूलबारी,

दुःखमै चिनेँ ईश्वरलाई हे मेरी बुहारी !

पृथिवीभित्र रोपेको बीउ स्वर्गमा फल्दछ,

दिएको जति पृथिवीभित्र माथि नै मिल्दछ ।

गरेको जति लिएर जान्छु, के जान्छ साथमा,

सपनाभित्र पाएको धन ब्यूँझेको हातमा ।

बिदाइ लिन्छु सबका साथ मदन आएन,

त्यसलाई हेरी आँखाले आज चिम्लिन पाएन ।

म मरिहाले मदनसँग यो भन्नू तिमीले,

‘नरुनू धेरै, भनेर गइन् अन्त्यमा बूढीले !’

रोकेको दिल आँखामा खस्छ गलामा बोल्दछ,

मुनाका छातीमा छोपेको शोक निसास्सी चल्दछ ।

‘हे मेरी बज्यै ! हे मेरी आमा !! यो अर्ती लिनेछु,

हजूरको मीठो सम्झनालाई आँसुले धुनेछु ।

अझ ता केही भएको छैन आराम हुनेछ,

हजूरको धोको त्यो भेट यहाँ अवश्य पुग्नेछ !’

बिचरी बूढी ती काँप्न थालिन्, कम्प भो विचित्र,

बन्द भो बोली, मनमनै रह्यो वचन पवित्र ।

कहिलेकाहीँ मुनाको हात छामेर ‘यहाँ छ’

भनेर दिँदा बलले भन्थिन् ‘मदन कहाँ छ ?’



कुतीमा यौटा पीपल ठूलो हावाले हल्लायो,

हाँगामा आई कागले चुच्चो खोलेर करायो,

छहारी बस्ने बटुवा हेर्थे टाढाको टाकुरा,

चिउँडो थियो हातको माथि, घुँडामा पाखुरा ।

हाँगाको काग ओह्र्लेर आयो, नजीकै करायो,

नजर छड्के त्यो घाँटी कर्के गरेर करायो ।

नजर फिर्‍यो, पसीना पुछी बोले ती बटुवा,

‘सुबोल् सुबोल् हे ! ठाउँ सरी बस्न, आकाश-डुलुवा !

हेरेर आइसु ती आँखा तानी के मे शहर ?

नेपाल खाल्डो छ कान्तिपुरमा घर त्यो सुग्घर ।

माई छन् मेरी कपाल सेती, मुना छन् उज्याली,

मलाई सन्चो छ भनी आइज पखेटा उचाली ।

‘नमान्नू धन्दा नमान्नू फिक्री’ भनेर सुनाई,

गुँडमा फर्केस् बारीको यौटा हलुवावेद खाई !’

उडेर गयो त्यो काग टाढा बुझे झैँ गरेर,

‘कागले बुझयो, उडेर गयो पुग्नेछ सबेर ।

बुझदैनन् भाषा पन्छीको हाय ! ती दुई बिचरा !’

भनेर हेरी नजर भरी उठे ती बिचरा !

बिचरा मदन, नजर भरेर !



शहरभित्र केको हो यस्तो वियोग विलाप ?

पिल्पिले बत्ती भिजेका आँखा अलाप विलाप ।

बज्रको झिल्का चड्केर गई आँधीको पुछार,

हुन्हुन हावा बिलौना गर्छ साँझको सँघार ।

कुक्कुर रुन्छ पिँढीमा बसी, अँध्यारो राति छ,

औँसीको कालो आकाश-छाना घरको माथि छ ।

पिल्पिले बत्ती धिप्धिप गर्ने अँध्यारो उज्यालो,

अँध्यारोसँग मिसिएजस्तो टुकीको तुवाँलो ।

रुखमा तप्क्यो आँसुको थोपा हुरीले भाँचेको,

भुल्काले आँखा बाटुला लायो रुखमा भाँचेको ।

     कलिलो रुख पिटिक्क भाँचेको ।

पिल्पिले बत्ती, भिजेका आँखा, भिजेका परेला;

औँसी झैँ मुख किन हुन् त्यस्ता ती आँसु भरिला ?

हा कठैबरी ! भिजेका परेला !

सासूको सास घाँटीमा बज्छ अड्कन्छ गलामा,

बुहारी मूच्र्छा इन्तु-न-चिन्तु माथिको तलामा,

    ती मुना कठै ! नीली भै पलामा !

दाजु र भाइ छिमेकी रुन्छन्, अलाप विलाप,

छातीमा हात, आँखामा आँसु, मनमा विलाप,

बिजोग हरे ! बिजोग त्यस्तो ! दैवले देख्तैन,

दैवले देखे कसरी हेर्छ ? कलम लेख्तैन !

त्यो कालो सर्प बनाई मुटु कसरी उठायो ?

मदन मरेको कसरी चिठी गुण्डाले पठायो ?

सर्पको दाँतमा विषको थैलो, ईखको तिखो फल,

मानिसभित्र झन् हुन्छ कालो मनमा हलाहल !



मदन घर पुग्दा

‘के देख्न आएँ ? हे मेरी आमा ! के देख्नुपर्‍यो नि ?

हे मेरी आमा ! हे मेरी आमा ! यो छाती चिर्‍यौ नि !

  आमा ! यो छाती चिर्‍यौ नि !

पापीको मुख हेर न आमा ! मलाई हेर न !

म आएँ आमा ! म पापी आमा ! मलाई हेर न !

आमा ! मलाई हेर न !

किन नि टाढा हेरेको त्यस्तो ! म आएँ, म आएँ !

नजर फेरि फिराऊ यता, रोएर कराएँ !

रुन पाउमा म आएँ !

मुटुमा गाँठो पारेर हेछर्यौ ! नजर फिर्‍यो नि !

नछाड आमा ! फर्क न , फर्क, टुहुरो मर्‍यो नि !

आमा ! टुहुरो मर्‍यो नि !

म आएँ आमा ! म दु:ख दिन कोखमा पसेको !

बुढेसकाल छाडेर छुरी मुटुमा धसेको !

छुरी मुटुमा धसेको !

मदन भन्ने म पापी छोरो चिन्यौ कि चिनिनौ ?

‘आइछस् बाबू !’ भनेर हरे ! मुखले भनिनौ !

आमा ! चिन्यौ कि चिनिनौ ?

मुखले तिम्रो नबोले पनि आँखाले बोल्दछ !

यो तिम्रो दशा देखेर आमा ! कलेजा जल्दछ !

आमा ! कलेजा जल्दछ !

सुसार तिम्रो गर्न नै मैले पापी भै पाइनँ !

गरुँला भन्ने मनमै रह्यो, म अघि आइनँ !

हरे ! म अघि आइनँ !

क्या शान्ति छायो मुखमा तिम्रो ! हे आमा ! बोल न,

अमृतजस्तो वचन तिम्रो हृदय खोल न !

आमा ! एक फेरा बोल न !

हे मेरी आमा ! मलाई हेरी नजर रसाए,

कलिलो त्यस्तो हृदय मैले कसरी बिझाएँ ?

आमा ! कसरी बिझाएँ ?

सुनका थैला लिएर आएँ, चढाएँ पाउमा,

पाटी र धारा बन्नेछ तिम्ले भनेको ठाउँमा,

आमा ! भनेको ठाउँमा !

कोपिलाभित्रै वैलायो आशा, हिउँले खँगार्‍यो,

दिलले दर्द नपोखी, हान्यो दैवले झटारो !

फर्क न फर्क हे मेरी आमा ! माथि नै हेछर्यौ नि !

उठाई औँला माथि नै आमा ! इशारा गछर्यौ नि !

आमा ! कलेजा चिछ्र्यौ नि !

लौन नि ! लौन !’ भनेर उठे मदन जुरुक्क,

मूच्र्छामा परे पाउमा, देखी गलाको हिरिक्क !

छोराको मुख हेरेर गइन् कठै ! ती घुरुक्क ।

हा कठैबरी ! ती बूढी घुरुक्क !




‘भन न भन हे मेरी दिदी ! ती मुना कहाँ छिन् ?

आमाको यस्तो बिछोड पर्दा देख्तिनँ यहाँ झन् !’

‘हे मेरा भाइ ! ती मुना छैनन् यो तिम्रो घरमा,

मावल जान ती बिदा भइन् बिछोड परेमा !

ह्लासामा जाँदा बिछोड परेमा !’

‘स्वर्गमा गइन् ती मेरी आमा, तिम्लाई छाडेर,

कसरी गइन् ती मेरी आमा, तिम्लाई छाडेर,

कसरी गइन् बिचरीलाई टुहुरी पारेर ?’

‘बुहारी मध्ये कुँदेको हीरा भएर बिरामी,

मागेर बिदा सबैका साथ सार्‍है नै बिरामी !

भएर गइन् सार्‍है नै बिरामी !’

‘कस्तो छ मेरी ती मुनालाई ? हेरेर को आयो ?

पानीका घुट्का ती माग्दिहोलिन्, कसले पिलायो ?’

हे प्यारा भाइ ! ती मुनालाई यो जल चाहिन्न,

ती निकी भइन् निरोगी भइन्, औषधि चाहिन्न !

हे प्यारा भाइ ! म हेर्न जान्थेँ, बाटो नै पाइन्न !’

‘ती निकी भए आउन्नन् किन ? यो मेरो अवस्था !’

‘खोज्दिहुन् तिनी आउनलाई ! पाउन्नन् ती रस्ता ।’

‘गजब लाग्छ यो कुरा सुन्दा मावली कहाँ छ ?’

‘बादलपारि, उज्यालो भारी मुलुक जहाँ छ !’

‘हे मेरी दिदी ! हे मेरी दिदी ! मुना छिन् भन न,

ती मुना मेरी पृथिवीमाथि अझ छिन् भन न !

मुना, अझ छिन् भन न !

‘पृथिवीवारि पृथिवीपारि ती मुना अझ छिन्,

फूलमा हाँस्छिन्, जलमा नाच्छिन्, तारामा चम्किन्छिन् ।

कोइलीकण्ठ बोल्दछ तिन्को, आँखा छ उज्यालो,

शीतमा रुन्छिन्, उदास हुन्छिन् देखिन्छ तुवाँलो !’

‘मरेकी छैनन् ती मेरी मुना ज्यूँदी छिन् भन न !

मावलभित्र छिन् मेरी मुना, आउँछिन् भन न !

मावलभित्र छिन् मेरी मुना, आउँछिन् भन न !

आशाकी जरा, मनकी चरा, मुना छिन् भन न !

कुन दिन दिदी ! आउँछिन् भन न ?’

‘हे मेरा भाइ ! ती मुना छैनन् !! पृथिवीवारिमा,

दुःखको लेश नहुने देश कल्पनापारिमा,

टिपेर बस्छिन् सुखका फूल स्वर्गको बारीमा ।’

‘निठुरी दिदी ! निठुरी दिदी !! मार्‍यौ नि मलाई !!!

आशाको फूल यतिका दिन आँखामा झुलाई,

कानमा मेरो विषको घुट्का घुटुक्क पिलाई,

हे मेरी मुना ! हे मेरी मुना !! छाडेर गयौ नि !!!

पूजाकी मन्दिर, प्राणकी जञ्जीर तिमी नै थियौ नि !

हे मेरी प्राण ! तिमी नै थियौ नि !!

प्राण ! छाडेर गयौ नि !!!

दैवले हान्यो शिरमा मेरो निठुरी घनले,

के गरी सहूँ ? के गरी रहूँ ? जीउँदो मनले !

सहन सीमा नाघेको मनले !

हे मेरी दिदी ! ती मुनालाई हेर्दछु एकै छिन्,

ती मुनालाई डाक न दिदी ! हेर्दछु एकै छिन् !

    डाक न दिदी ! हेर्दछु एकै छिन् !

हे मेरी मुना ! हे मेरी मुना !! ओह्र्लेर आऊ न !

हे मेरी रानी ! मुहार तिम्रो म देख्न पाऊँ न !

मुना ! ओह्र्लेर आऊ न !

अँध्यारो भयो ! अँध्यारो भयो !! मनको बिलौना,

उम्लेर आई घाँटीमा अड्क्यो मनको बिलौना !

आँसुमा खस्यो मनको बिलौना !’

‘हे मेरा भाइ ! हे प्यारा भाइ !!’ ती दिदी भन्दछिन्,

पछयौराछेउ पुछेर आँसु ती दिदी भन्दछिन्,

‘हे मेरा भाइ ! नगर त्यसो धीरज लेऊ न !

आखिर जानु सबैले पर्छ, यो सम्झी लेऊ न !

चार नै दिनको यो पापी चोला, यो मैलो गुमानी,

आखिर छर्छ हावाले फेरि एक मुठी खरानी !

बाबू ! एक मुठी खरानी !

मासुको फूल वैलेर जान्छ मट्टीमा मिल्दछ,

अरु नै फूल पृथिवीपारि स्वर्गमा फुल्दछ !

सर्धैँको लागि स्वर्गमा फुल्दछ !

सहन भनी जन्मन आयौँ हे बाबू ! सहन,

दुःखमा हामी शोधिन आयौँ, दुःखमा रहन,

आँसुको खोला न्हाई जान्छौँ वैकुण्ठ–भवन !’

‘हे मेरी दिदी ! सम्झेर आयो यो छाती चिरिन्छ,

यो तातो घाउ नूनले पोल्छ झन् आँखा भरिन्छ !

दिदी ! झन् आँखा भरिन्छ !

मुनाको बोली, लाग्दछ गोली ! सम्झन्छ मनले,

क्या मीठोसँग सम्झाई भन्थिन् ‘के गर्नु धनले ?’

गलामा लाग्यो, मुटुमा घुस्यो अमृत–वचन,

‘साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले !’

बसालिहाल्यो दैवको घनले !

ईश्वर ! तैँले रचेर फेरि कसरी बिगारिस् ?

सृष्टिको फूल रचेर त्यस्तो कसरी लतारिस् ?

त्यो फूल हरे ! मलाई दिई कसरी पछारिस् ?

हे दिदी ! मैले ती मुना देख्ता, मुनाको मुहार,

ती मुना पनि मर्दछिन् भन्ने थिएन विचार !

मुना ! छातीको जुहार !

पृथिवीतिर नहेर मुना ! म पनि आउँछु

आँखामा आँसु लिएर चिनो म भेट्न आउँछु,

प्रेमको हीरा छुटेको तल, म लिई आउँछु ।

कसरी खायो आगोले दिदी कमलको शरीर ?

कसरी खायो निठुरी भई कमलको शरीर ?

म कहाँ पाऊँ ती मुनालाई छातीमा लगाऊँ !

खरानी तिनको मलाई द्यौन, छातीमा लगाऊँ !

हे मेरी आमा ! हे मेरी मुना !! म यहाँ बस्तिनँ,

म यहाँ अब बस्तिाँ आमा ! म यहाँ बस्तिनँ,

म यहाँ अब बस्तिनँ मुना ! म यहाँ बस्तिनँ,

‘हे मेरा भाइ ! ती तिम्री मुना मरेकी छैनन् ती,

ज्योतिको स्वरुप लिएर गइन् बगैँचा वसन्ती,

स्वर्गका चरा गाउँछन् उनको मधुर जयन्ती !’

‘पर्दाले ढाक्यो, पर्दाले छेक्यो, हे दिदी ! मलाई !

म रुने छैनँ, गएर भोलि भेटुँला तिनलाई,

हे दैव ! पर्दा चाँडै नै उठा ! धन्य छ तँलाई !’



मदन त्यसै थलामा परे, दुःखले वैलायो,

वैद्यले आई उनको नाडी घोरिई समायो ।

कफ र वायु बिग्रेछ भनी वैद्यले भन्दछ,

अरुको कुरा नसुन्ने कान त्यो कुरा सुन्दछ ।

मदन भन्छन्, ‘चरक पढ, सुश्रूत पल्टाऊ,

मनको व्यथा रहन्छ कहाँ ? मलाई बताऊ,

जिउने रोग मलाई लाग्यो, यो रोग हटाऊ ।

मनको रोगको औषधि के हो ? मलाई बताऊ ।

सम्झना भन्ने छटपटी हुन्छ, दर्शनपियास,

झन् टाढा टाढा आँखाले हेर्छ पोल्दछ बतास,

मगज घुम्छ भुँमरीभित्र मुटुमा दुख्तछ !

लक्षण सारा बाहिरबाट मनमा लुक्तछ !’

वैद्यले हेर्‍यो, वैद्यले बुझ्यो, त्यो वैद्य आएन,

मनको व्यथा कता हो कता ! औषधि पाएन ।

दिनका दिन झन् सार्‍हा भए बिचरा मदन,

जस्ताको तस्तै होशमा छन् ती, सफा छ वचन,

‘हे मेरी दिदी ! यो घरजम तिमीले चलाऊ,

पाटी र धारा आमाको इच्छा तिमी नै पुर्‍याऊ ।

सुसार गर्छिन् मुनाले माथि अकेली आमाको,

नछाडी जाऊन् सुसार अरु अकेली आमाको,

फुकाऊ तना, गङ्गाको जल देऊ न घुटुको,

औषधी छैन हे मेरी दिदी ! फुटेको मुटुको ।’


 
बादल फाट्यो, चन्द्रमा हाँसी स्वर्गमा सुहाए,

साथमा तारा भएका शशी झयालमा चिहाए ।

बादल मिल्यो, सधैँका निम्ति मदन निदाए,

भोलि ता फेरि छर्लङ्ग भयो श्रीसूर्य उदाए ।

         

आँखाको धूलो पखालिहाल्यौ हे भाइ ! बहिनी !

संसार हाम्ले बुझ्नु नै पर्छ काँतर नबनी ।

संसारलाई मुखमा हेरी कम्मर कसेर,

आकाशतिर पखेटा चालौँ पृथिवी बसेर,

खानु र पिउनु जीवन भए, जिउनु हरे ! के ?

पछिको आशा नभए कठै ! मानिस हरे ! के ?

पृथिवी बसी स्वर्गमा हेर्ने छन् हाम्रा नजर,

तल नै हेरी तल नै हेरी बिलौना नगर ।

मनको बत्ती तनको बली स्वर्ग छ प्रसाद,

कर्ममै पुज ईश्वर भन्छ यो ‘लक्ष्मीप्रसाद ।’