Monday, October 24, 2022

Eight forms of Goddess Laxmi (Ashta Laxmi)

The names of the eight forms mother Laxmi are Aadi Laxmi, Dhaanya Laxmi, Dhairya Laxmi, Gaja Laxmi, Santan Laxmi, Vijaya Laxmi, Vidya Laxmi and Dhana Laxmi.            

Aadi Laxmi : Aadi Laxmi is considered as the primordial form of Laxmi. She is the iccha Shakti of Aadi Parashakti, the primordial supreme consciousness. She is the mother of creation as everything which is composed of time, space and matter has born out of her desire. 

Dhaanya Laxmi : Dhaanya means food grains. As Dhaanya Laxmi she is the one who creates food resources on earth whether from giving birth to seeds, its germination, fertility of soil and conducive climate for growth of vegetation is provided by her blessings. 

Dhairya Laxmi : Dhairya means patience. This form of Laxmi grants patience and stability of mind to her devotees. 

Gaja Laxmi : Gaja Laxmi is seated on a fully bloomed lotus and two elephants/Gaja pour milk nectar upon her body from their kalasha vessels. This form of Laxmi is the granter of Aananda or ecstasy. 

Santan Laxmi: Santan means offspring or children. She is the Universal Mother to all species of life, and also grants Auspiciousness of fertility and children to her devotees. 

Vijaya Laxmi : Vijaya Laxmi is the one who is forever victorious upon all inner enemies spawned in mind which are anger, greed, passion, lust, ego and high handedness. Vijaya Laxmi grants her devotee that phenomenal intelligence which helps them to take control over these enemies and to progress further in their spiritual path. 

Vidya Laxmi : Vidya means wisdom/ knowledge. This form of Mahalaxmi is the granter of highest knowledge to her devotees. 

Dhana Laxmi : Dhana Laxmi is inner auspiciousness, and also is the creator of material wealth and prosperity. As inner auspiciousness or Dhana she gives auspicious thoughts and peace in mind.                                                                                                                   Yagya Kumar Niraula                                            ykniraula@gmail.com      


Saturday, October 15, 2022

श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालयका बारेमा/About Sunbarshi Secondary School

श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालय, रतुवामाई–५, मोरङको संक्षिप्त परिचय, भौगोलिक अवस्थिति एवं सामाजिक, आर्थिक र ऐतिहासिक अवस्थाका साथै अन्य महत्वपूर्ण तथ्याङ्कहरू                                                                A Brief Introduction to School, Geographical Location, Social, Economic and Historical Condition as well as Other Important Facts About Sunbarshi Secondary School, Ratuwamai-5, Morang

by Yagya Kumar Niraula                                                                                                      (Both in English and in Nepali. Please scroll down to read full article. अंग्रेजी र नेपाली दुबैमा दिइएको    छ । पूरै पढ्न तल सार्दै जानुहोस्) ।                       

INTRODUCTION :

Sunbarshi Secondary School is located in ward No. 5 of Ratuwamai municipality in the district of Morang, Province No.1 in the eastern part of Nepal. It was established on the 28th of Bhadra, 2032 B.S. (13th Sept.1975 A.D.). Mr. Padam Bahadur Katwal is the founder of this school. Formerly it was named as "Shree Dipendra Primary School". It was its first name. Later, it was renamed as "Shree Sunbarshi Primary School". In the field of education, it has come a long way since its establishment in 2032 B.S. (1975 A.D.).

The motive of the school has always been quality education.

During the successful 47 years of operations, it has produced a lot of outstanding students who have been able to gain outstanding achievement in Nepal as well as in foreign countries.

We have proved ourselves to be the best by the results that we have shown in the years of serving the nation.

We are glad to say that each and every student who has passed the SLC/SEE and the Plus Two (now grade 12) examinations from this school till this date feels proud to be called as the product of Sunbarshi Secondary School.

Level-wise Permission and Approval Date of the School :

Primary  :

Permission: 2032/033 B.S.

Approval: 2033/034 B.S.

Lower Secondary  :

Permission: 2036/037 B.S.

Approval: 2037/038 B.S.

Secondary  :

Permission: 2047/048 B.S.

Approval: 2052/053 B.S. 

Higher Secondary (now Grade 11 and12) :

Permission: 2068 B.S. 

Approval: .........

Name List of Teachers, School Staffs, SMC and PTA members at Present :

TEACHERS :

1. Mr. Yagya Kumar Niraula - Headmaster

2. Mr. Mahendra Prasad Regmi - Asst. HM

3. Mr. Surendra Prasad Dahal - Teacher

4. Mr. Laxmi Prasad Chaulagai - Teacher

5. Mr. Jagarnath Saha - Teacher

6. Mr. Nilakantha Dahal - Teacher

7. Mr. Ghanendra Bdr. Chauhan - Teacher

8. Mr. Pradip Basnet - Teacher

9. Mr. Purna Bdr. Chamling - Teacher

10. Mr. Rishiram Neupane - Teacher

11. Mr. Khushiram Dangi - Teacher

12. Mrs.Sarita Adhikari - Teacher

13. Mrs. Sita Adhikari Karki - Teacher

14. Mrs. Mina Ghimire Timsina - Teacher

15. Mrs. Kala Khadka - Teacher

16. Mrs. Bandana Thapa Deuja - Teacher

17. ........ vacant ........

PART TIME TEACHER:

18. Mr.Teknath Giri - Teacher (part time)

STAFF:

19. Mr. Ram Bahadur Ghimire - Accountant

20. Mr. Sher Bdr. Dahal - Office Helper               

SCHOOL MANAGEMENT COMMITTEE :

1. Mr. Kushal Adhikari : Chairperson

2. Mr. Damaru Kumar Luitel - Member

3. Mr. Ramesh Prasain - Member

4. Mrs.Usha Rimal Bhattarai - Member

5. Mrs. Renu Devi Rajbanshi - Member

6. Mr. Dilli Prasad Acharya - Member

7. Mrs. Shakuntala Kumari Das - Ex-officio Member (Ward Representative)

8. Mr. Laxmi Prasad Chaulagai - Member (Teachers' Representative)

9. Mr. Yagya Kumar Niraula - Member Secretary (Headmaster)

PARENT-TEACHER ASSOCIATION:

1. Mr. Mohan Pradhan : Chairperson

2. Mrs. Tara Acharya - Member

3. Mrs. Tulasa Budhathoki - Member

4. Mrs. Chandrakala B.K. - Member

5. Mr. Bharat Rishidev - Member

6. Mrs. Malati Karki - Member

7. Mrs. Mina Ghimire Timsina - Member  (Teachers' Representative)

8. Mr. Kushal Adhikari - Member (Ex-officio)

9. Mr. Yagya Kumar Niraula - Member (Ex-officio)

श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालय, रतुवामाई-५, मोरङ, नेपाल  : एक संक्षिप्त परिचय

                                 - यज्ञकुमार निरौला

परिचय:

श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालय नेपालको पूर्वी भागमा रहेको प्रदेश नम्बर १अन्तरगत मोरङ जिल्लाको रतुवामाई नगरपालिका  वडा नम्बर ५ मा अवस्थित छ। यसको स्थापना २०३२ भाद्र २८ गते भएको थियो।  श्री पदमबहादुर कटवाल यस विद्यालयका संस्थापक हुनुहुन्छ। पहिले यस विद्यालयलाई "श्री दीपेन्द्र प्राथमिक विद्यालय" भनिन्थ्यो। यो यसको पहिलो नाम थियो। पछि, "श्री सुनवर्षी प्राथमिक विद्यालय" का नामले यसको पुनर्नामाकरण गरियो। वि.सं. २०३२ मा स्थापना भएदेखि नै शिक्षाको क्षेत्रमा यस विद्यालयले निकै लामो यात्रा तय गरेको छ ।

विद्यालयको उद्देश्य सधैं गुणस्तरीय शिक्षा रहीआएको छ।

विद्यालय सञ्चालनका सफल ४७ वर्षमा  यसले धेरै उत्कृष्ट विद्यार्थीहरू उत्पादन गरेको छ जसले नेपालका साथै विदेशमा पनि उत्कृष्ट उपलब्धि हासिल गर्न सफल भएका छन्।

हामीले राष्ट्र सेवाका वर्षहरूमा देखाएका नतिजाहरूले आफूलाई उत्कृष्ट सावित गरेका छौं।

यस विद्यालयबाट आजसम्म एसएलसी/एसईई र प्लस टु (अहिले कक्षा १२) परीक्षा उत्तीर्ण भएका प्रत्येक विद्यार्थीले आफूलाई श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालयको उपज भनेर भन्न पाउँदा  गर्वको अनुभूति गर्दछन् ।

विद्यालयको तहगत अनुमति र स्वीकृति मिति:

प्राथमिक:

अनुमति: २०३२/०३३ वि.सं.

स्वीकृति: २०३३/०३४ वि.सं.

निम्न माध्यमिक:

अनुमति: २०३६/०३७ वि.सं.

स्वीकृति: २०३७/०३८ वि.सं.

माध्यमिक:

अनुमति: २०४७/०४८ वि.सं.

स्वीकृति: २०५२/०५३ वि.सं.

उच्च माध्यमिक (अहिले कक्षा ११ र १२):

अनुमति: २०६८ वि.सं.

स्वीकृति: ..........

हालका शिक्षक, विद्यालय कर्मचारी, वि.व्य.स. र शि.अ.संघ पदाधिकारीहरूको नामावली:

शिक्षकहरू:

१. श्री यज्ञकुमार निरौला - प्रधानाध्यापक

२. श्री महेन्द्रप्रसाद रेग्मी - स.प्र.अ.

३. श्री सुरेन्द्रप्रसाद दाहाल - शिक्षक

४. श्री लक्ष्मीप्रसाद चौलागाई - शिक्षक

५. श्री जगरनाथ साह - शिक्षक

६. श्री नीलकण्ठ दाहाल - शिक्षक

७. श्री घनेन्द्रबहादुर चौहान - शिक्षक

८. श्री प्रदीप बस्नेत - शिक्षक

९. श्री पूर्णबहादुर चाम्लिङ्ग - शिक्षक

१०. श्री ऋषिराम न्यौपाने - शिक्षक

११. श्री खुशीराम डाँगी - शिक्षक

१२. श्री सरिता अधिकारी - शिक्षिक

१३. श्री सीता अधिकारी कार्की - शिक्षिक

१४. श्री मीना घिमिरे तिम्सिना - शिक्षिक

१५. श्री कला खड्का - शिक्षिक

१६. श्री वन्दना थापा देउजा - शिक्षिक

१७.........रिक्त........

आंशिक शिक्षक:

१८. श्री टेकनाथ गिरी - शिक्षक (अंशकालिक)

कर्मचारी :

१९. श्री रामबहादुर घिमिरे - लेखापाल

२०. श्री शेरबहादुर दाहाल - कार्यालय सहयोगी

विद्यालय व्यवस्थापन समिति:

१. श्री कुशल अधिकारी: अध्यक्ष

२. श्री डमरुकुमार लुईंटेल - सदस्य

३. श्री रमेश प्रसाईं - सदस्य

४. श्री उषा रिमाल भट्टराई - सदस्य

५. श्री रेणुदेवी राजवंशी - सदस्य

६. श्री डिल्लीप्रसाद आचार्य - सदस्य

७. श्री शकुन्तला कुमारी दास - पदेन सदस्य (वडा प्रतिनिधि)

८. श्री लक्ष्मीप्रसाद चौलागाई - सदस्य (शिक्षक प्रतिनिधि)

९. श्री यज्ञकुमार निरौला - सदस्य सचिव (प्र.अ.)

शिक्षक अभिभावक संघ:

१. श्री मोहन प्रधान - अध्यक्ष

२. श्री तारा आचार्य - सदस्य

३. श्री तुलसा बुढाथोकी - सदस्य

४. श्री चन्द्रकला बि.क. - सदस्य

५. श्री भरत ऋषिदेव - सदस्य

६. श्री मालती कार्की - सदस्य

७. श्री मिना घिमिरे तिम्सिना - सदस्य (शिक्षक प्रतिनिधि)

८. श्री कुशल अधिकारी - सदस्य (पदेन)

९. श्री यज्ञकुमार निरौला - सदस्य (पदेन)

                                                                                                                                                                        (क) भौगोलिक अवस्थिति

नेपालका ७ प्रदेश र ७७ जिल्ला अन्तर्गत यस विद्यालयको अवस्थितिको बारेमा उल्लेख गर्दा देशको पूर्वी भागमा पर्ने १ नं. प्रदेशका १४ वटा जिल्लाहरूमध्येको मोरङ जिल्लामा पर्दछ । यो जिल्लाको भूगोल हेर्दा पूर्वमा मावा तथा रतुवा खोला, पश्चिममा बुढी खोला, दक्षिणमा भारतको सिमाना (दशगजा) र उत्तरमा चुरे पहाडको माथिल्लो भूभागसम्म फैलिएको छ । यो जिल्ला शिक्षा, स्वास्थ्य, उद्योग, यातायात, सञ्चार तथा जनविकासको मार्गमा निकै अगाडी बढेको छ । जिल्लाका १ महानगरपालिका, ८ नगरपालिका र ८ गाउँपालिकाहरूमध्ये रतुवामाई नगरपालिका सुगम भित्रको दुर्गम नगरपालिका नै मानिन्छ जो जिल्ला सदरमुकामदेखि करिब ३० कि.मि. पूर्वमा पर्दछ ।

यस नगरपालिकाको पूर्वमा मावा तथा रतुवा खोला, पश्चिममा सुनवर्षी नगरपालिका, उत्तरमा उर्लाबारी नगरपालिका र दक्षिणमा छिमेकी राष्ट्र भारतसम्म फैलिएको छ । यसै नगरपालिकाको वडा नं. ५ मा अवस्थित छ हाम्रो विद्यालय, श्री सुनवर्षी मा.वि. । यो विद्यालय वि.सं. २०३२ सालमा स्थापना भएको हो । यो विद्यालय रतुवामाइ नगरपालिकाको वडा नं. ५, ६ र ८ को त्रिवेणी बनी उल्लुघुटु चोकमा अवस्थित छ । जिल्ला सदरमुकाम पुग्नको लागि दुईवटा बाटोहरू भएर यहाँबाट जान सकिन्छ । यस विद्यालयबाट करिव दुई कि.मि. पूर्वमा रहेको दाम्राभिट्टा बजार (जुन रतुवामाई न.पा. को ८ नं. वडामा पर्छ ) बाट गाडी चढी उर्लाबारी, इटहरी हुँदै बिराटनगर पुग्न सकिन्छ । यो बाटो बाह्रै महिना प्रयोग गर्न सकिन्छ भने अर्को बाटो उल्लुघुटु चोकबाट दैनिक बिहान बस चडेर झपडतल, रंगेली हुँदै सदरमुकाम पुग्न सकिन्छ । यद्यपि यो बाटोको उल्लघुटु–झपडतल खण्ड कच्ची भएको कारणले गर्दा हिउँदमा सहज भए पनि वर्षा याममा कठिनाई हुने गरेको छ । जिल्लाको भित्री कुनामा रहेर पनि यहाँका जनताको शैक्षिक भोक र प्यासलाई तृप्त पार्न अनवरत क्रियाशील छ यो विद्यालय । यस विद्यालयको ५०० मिटर पश्चिमतर्फ नगरपालिकाको यसै वडा भएर बक्राहा नदी बग्दछ, जसले यस क्षेत्रमा अत्याधिक धनजनको क्षति गराउने त छँदैछ यस विद्यालयमा अध्ययन गर्न आउनबाट नदीपारिका विद्यार्थीलाई वञ्चित गराउने र अनियमित गराउने गरेकोमा भने हाल आएर त्यस क्षेत्रमा बक्राहा नदीमाथि झोलुङ्गे पुल निर्माण भएकोले गर्दा केही सहज भएको छ ।

श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालयको सेवाक्षेत्र यस प्रकार रहेको छ :

पूर्वी सिमाना : दाम्राभिट्टा

पश्चिमी सिमाना : सुनवर्षी महाराज थान, बबनाडोभ, र मण्डलीटोल आसपास

उत्तरी सिमाना : कोइलीडाँगी टोल

दक्षिणी सिमाना : शान्तिपुर चौक हुँदै गोविन्दपुरसम्म

(ख) सामाजिक अवस्था

यस विद्यालय क्षेत्रभित्र वहुजातीय मानिस बसोबास गर्दछन् । बाहुन, क्षेत्री, राई, लिम्बू, तामाङ, कामी, दमाई, सतार, जोगी, नेवार जस्ता जाति यहाँका मुख्य वासिन्दा हुन् भने प्रायः अधिकांशले हिन्दु धर्मलाई नै अवलम्वन गर्दै आएका छन् । मौलिक संस्कृति बोकेको यहाँको समुदाय आफ्नो परम्परा, धर्म, संस्कृति, चाडवाड, रीतिरिवाज र मूल्य मान्यताको पालना गर्दछ । चाडवाड, विवाह, पूजा, व्रतवन्ध, बनभोज आदिमा आफन्त, साथीभाई तथा छरछिमेकी भेला भई रमाइलो गर्ने र एक आपसमा माया, सदभाव र सहयोग गर्नु यी समुदायको राम्रो विशेषता छ । मर्दापर्दा, आपतविपत, दुःख एवम् खाँचोमा एक आपसमा सहयोग र सहभागिता पनि यहाँ पाउन सकिन्छ ।

आम नेपाली समाजले अँंगालेको पेशा कृषिलाई नै यहाँका समुदायका मानिसले लिन बाध्य छन् भने हालका वर्षहरूमा मानिसहरूले बिस्तारै आधुनिक कृषि प्रणालीलाई अँंगाल्न थालेको पाइन्छ । यस समुदायभित्र थोरै मात्र मानिस सरकारी सेवा/प्राइभेट जागिरमा प्रवेश गरेका छन् । अधिकांश युवाको सङ्ख्या आर्थिक उपार्जनको लागि वैदेशिक रोजगारमा विदेशिएको पाइन्छ । नगण्य मानिसले स-साना व्यापार, पसल चलाएर बसेका छन् भने अलिक राम्रो आर्थिक अवस्था हुनेहरू आधुनिकिकरणको गति, शहरीकरणको सुविधा र प्रलोभनमा शहर बजार क्षेत्रतिरै प्रवेश गरेका छन् । उच्च योग्यता हासिल गरेका शिक्षित व्यक्तिहरू पनि शहर केन्द्रित नै देखिन्छन् । यी सम्पूर्ण कारणहरूले गर्दा विद्यालय विकासको लागि सहभागी बनेर तन, मन, र धनले जोड दिई विद्यालयको भौतिक, आर्थिक, शैक्षिक तथा सामाजिक व्यवस्थापनमा देन दिने व्यक्तिको पनि साह्रै अभाव देखिन्छ ।

अघिल्लो पुस्तालाई हेर्दा शिक्षाको क्षेत्रमा पछाडी परेको भए पनि यो समुदायले वर्तमानमा शिक्षाको महत्वलाई बुझेकै देखिन्छ । विद्यालय क्षेत्र भित्रका विद्यालय उमेर समूहका केटाकेटी विद्यालय भर्ना भएकै देखिन्छन् । दलित, जनजाति तथा आदिवासीका (त्यसमा पनि सन्थाल जातिका बालवालिकाहरूमा विद्यालय भर्ना नहुने र बीचैमा विद्यालय छोड्ने प्रवृत्ति देखिन्छ । समुदायमा महिलाभन्दा पुरुष बढी साक्षर र शिक्षित देखिन्छन् तर तर विद्यालयमा छात्रभन्दा छात्राको सङ्ख्या बढी देखिन्छ । समुदायका मानिसहरूमध्ये लगभग ७५% साक्षर छन् भने उच्च शिक्षा आर्जन गर्नेको सङ्ख्या पनि दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । घरका छोरा मात्र नभएर प्रायः सम्पूर्ण छोरी र अध्ययनरत भए बुहारी पनि +२ र विश्वविद्यालय गएका देखिन्छन् । यस विद्यालय सेवा क्षेत्र भित्रका बस्ती पनि धेरै नै छन् जसमा मुख्यतया सीतानगर, कसेनी, मिलडाँडो, कोइलीडाँगी, शान्तिपुर, दाम्राभिट्टा, लेटी, गोविन्दपुर आदि हुन् ।

(ग) आर्थिक अवस्था

विद्यालय क्षेत्र भित्रका मानिसहरूको आर्थिक अवस्थाको कुरा गर्ने हो भने निम्नवर्गीय परिवारको सङ्ख्या निकै छ । यिनीको मुख्य आयआर्जनको स्रोत नै परम्परागत कृषि तथा पशुपालन हो । त्यसमा पनि औसतमा करिब सबैको १ देखि १.५ बिगाहा जग्गा जमिन जसले वर्षै भरिको अन्य खर्च र अहिलेको समयको जीवनशैली त कल्पनै नगरौं हातमुख जोड्नलाई समेत मुस्किल पर्ने गरेको देखिन्छ । दैनिक ज्यालादारी गरेर जीवन निर्वाह गर्नेको सङ्ख्या पनि प्रसस्तै छ । साँच्चै भन्ने हो भने कतिपय अभिभावकहरूलाई त नानी बाबुका कापी, कलम, पोशाक र अन्य स्टेशनरी किन्ने पैसाको पनि अभाव नै देखिन्छ । मध्यम वर्गीय परिवार औसत रूपमा छन् भने उच्च आर्थिक हैसियतका मान्छे बिरलै पाइन्छन् । केही भएका पनि शहर तिरै पलायन भएका छन् । वैदेशिक रोजगारमा गएकाहरूबाट केही रेमिटेन्स समुदायका धेरै परिवारमा भित्रिँदै गरेकोले वर्तमानमा केही आर्थिक सहजता भए जस्तो समुदायमा पाइन्छ । गाउँघरमा अन्य स्वरोजगारमूलक कार्यक्रम भएको पनि पाइँदैन । यसरी हेर्दा र विश्लेषण गर्दा यो समुदाय आर्थिक जर्जरताको पराकाष्ठामा नै रहेको छ भन्दा अत्युक्ति नहोला । त्यसर्थ मन हुँदाहुँदै पनि यहाँको समुदाय विद्यालयको खाँचो टर्ने गरी पर्याप्त आर्थिक सहयोग र दान गर्न सक्ने अवस्थामा छैनन् । त्यसो त विद्यालय स्थापना गराउँदादेखि नै प्रा.वि. हुँदै नि.मा.वि. र मा.वि. बनाउँदासम्म आर्थिक संकलनमा समुदाय यथासक्दो रूपमा नझुकेको र नचुकेको पनि इतिहासले देखाउँछ तर पनि वर्तमानमा विद्यालयले भोग्नु पर्ने सम्पूर्ण आर्थिक चुनौतिलाई सामना गर्न स्थानीय रूपबाट मात्रै गाह्रै पर्ला ।

(घ) ऐतिहासिक अवस्था

विद्यालय रहेको यो डाँडो पहिले झोडा नै थियो र रूख जङ्गलले ढाकेको थियो । पछि उक्त जंगल फडाँनी भएर यस डाँडोको नाम ‘उल्लुघुटु’ रहन गएको हो । यस ठाउँको नाम ‘उल्लुघुटु’ कसरी रह्यो भन्ने बारेमा निम्न दुई किम्वदन्तीहरू पाइन्छन् ।

१. पहिला यो डाँडो आँपको बगैंचाले भरिएको थियो । सन्थाल भाषामा आँपलाई ‘उल’ भनिन्छ । त्यस बेला यहाँ सन्थालको बस्ती थियो । तिनीहरू मध्येका मुखियाको नाम ‘गुटु’ थियो । अर्थात् आँपको बगैँचा भएको गाउँको मुखिया ‘गुटु’ भएकाले यी दुबै शब्दहरू (‘उल’ र गुटु’) को मिश्रणबाट यस ठाउँको नाम ‘उलगुटु’ हुँदै अपभ्रंश भएर ‘उल्लुघुटु’ रहन गएको एक खाले ऐतिहासिक किम्वदन्ती रहन गएको पाइन्छ ।

२. अर्को किम्वदन्ती अनुसार ‘उल’ को अर्थ सतार भाषामा आँप नै हो र ‘घुटु’ को अर्थ ‘डाँडो’ भन्ने मानिन्छ । तर्सथ आँप बगैंचा भएको डाँडो भएकोले यस ठाउँको नाम यहाँका आदिवासी सन्थालहरूले ‘उल्लुघुटु’ राखेका हुन् र त्यही नाम जनजिब्रोमा अभ्यस्त हुनगएको कुरा यहाँका वृद्ध सन्थाल महानुभावहरू तथा स्थानीय अभिभावक पनि बताउनुहुन्छ ।

हिजोआज ‘उल्लुघुटु’ भन्ने यो पुरानो नामलाई ‘सीतानगर’ भनी नाम परिवर्तन गरिएको पाइन्छ । यहाँका रैथाने आदिवासी सन्थाल समुदायका मानिसहरू पनि यस समुदायबाट बिस्तारै विस्थापित हुँदै गएको पाइन्छ र उल्लुघुटु डाँडाभन्दा लगभग दुई कि.मी. दक्षिण–पश्चिम लेटी भन्ने ठाउँमा र उत्तर कोइलीडाँगी तथा चार कि.मी. पूर्व जाम्बाडी भन्ने ठाउँमा मात्र केही स-साना सन्थाल समुदायका बस्तीहरू भेटिन्छन् । नयाँ पुस्तालाई पुरानो नाम मन नपरेकाले कुनै नयाँ नाम राखौं भनी स्थानीय बुद्धिजीवि, भद्रभलादमी, शिक्षक तथा युवाहरूको मन मिल्न जाँदा धार्मिक किसिमको साथै नारीको प्रतिक समेत हुने गरी ‘सीतानगर’ भन्ने नाम रहन गएको बुझिन्छ । यद्यपि जनजिब्रोमा अझै पनि ‘उल्लुघुटु’ नै रहेको पाइन्छ ।

तत्कालीन समयमा झोडा फडाँनी र बस्ती बाक्लिँदै जान थाल्यो । पहाडबाट मानिसहरू तराइतिर बसाईँ सरेर आउने क्रम पनि तीव्र हुँदै गयो र समुदायमा मानिसले शिक्षालयको आवश्यकता महशुस गरे । त्यसबेला सौंठा र इटहरामा केही विद्यालय त खुलेका थिए, तर नानी बाबुलाई त्यहाँसम्म जान दुरीका हिसाबले साथै बाटामा पर्ने झाडी र खोल्साले सम्भव नै थिएन । त्यसकारण गाउँका भद्र-भलादमी तथा अगुवा भेला भई विद्यालय स्थापना गर्ने चासो देखाउन थाले । त्यसै बेलादेखि श्री लेखनाथ तिम्सीनाले केही केटाकेटी जम्मा गरी सानो टहरामा पढाउन थाल्नुभयो र यसै क्रमलाई जोड्दै ग्रामीण सचेत समुदाय विद्यालय स्थापनाका लागि प्रयासरत रह्यो । कुरा वि.सं. २०३२ साल भाद्र २८ गते शनिबारका दिनको हो । आम ग्रामवासीे भेला भई विद्यालय स्थापनाका लागि छलफल गर्दे जाँदा उक्त भेलाले अन्त्यमा एउटा शिक्षाको मन्दिर स्थापना गर्ने निर्णय गर्यो र ‘श्री दिपेन्द्र प्रा.वि., उल्लुघुटु’ आफ्नो विद्यालयको नामाकरण गर्दै भेला सकियो । उक्त भेलाले विद्यार्थी जुटाइदिने वाचाका साथ श्री गोपालकुमार डाँगीलाई प्र.अ. र श्री शङ्कर के.सी.लाई शिक्षकका रूपमा नियुक्त गरी विद्यालय सञ्चालन हुन थाल्यो ।

विद्यालय सञ्चालन भएता पनि विद्यार्थी बस्ने कक्षाकोठा र भवन अबको अर्को खाँचो बन्यो । अभिभावकहरूले आफुसँग भएका काठ, मुढा, खम्बा आदि दिएर अपूर्ण किसिमको विद्यालय भवनको आकारसम्म तयार भयो । यसै क्रममा झोडाको जग्गा नापी गर्दै बसोबास कम्पनी आयो । विद्यालय रहेको ठाउँ र अन्य डाँडो भाग कसैले नरुचाएको तर विद्यालयको लागि भने उपयुक्त नै थियो । त्यसले त्यो डाँडो जग्गा र केही परतिरको अलिकति जग्गा समुदायका अगुवाको पहल र बसोबास कम्पनीका कर्मचारीको सदभावमा विद्यालयको नाममा दर्ता गरियो । त्यस्तै विद्यालयको नाममा जग्गा नापी गर्दा आफुले भवन निर्माण गर्ने वाचा गरेको, विद्यालयको स्थापनामा पनि आफ्नो अग्रणी सकृयता रहेको साथै आफू विद्यार्थी हुँदादेखि नै शैक्षिक विकासको कार्य गर्ने चाहना भएकोले विद्यालय भवन स्थापना गर्ने कुरामा आफुले लगानी गर्ने कम्मर कस्नुभयो एक शिक्षाप्रेमी श्री पदमबहादुर कटुवालले । वहाँ तत्कालिन गोविन्दपुर गाउँ पञ्चायतको उप–प्रधानपञ्च पनि हुनुहुन्थ्यो । आफ्नो निजी नाममा दर्ता भएको २ बिगाहा जग्गा बिक्रि गरेर विद्यालयको भवन बनाइदिनु भयो । विद्यालय स्थापना गर्ने अन्य सहयोगीमा प्रेमप्रसाद बिमली, गणेश घिमिरे, मोहन खड्का, खड्गबहादुर राई, प्रेमनारायण डाँगी, पुष्प लुइटेल (ठुला र साना दुबै) युवराज श्रेष्ठ, भीमबहादुर खत्री, बलराम दाहाल लगायत स्थानीय अन्य महानुभावहरूको ठुलो सहयोग रहेको बताउनु हुन्छ पदमबहादुर कटुवाल । मोरङ जिल्लाको एउटा दूर दराजमा वि.सं. २०३२ सालमा नै यो विद्यालयलाई जन्म दिने र विद्यालयको भवन निर्माण र व्यवस्थापनको लागि प्रारम्भिक चरणमै यस्तो अविष्मरणीय देन दिनु भएका स्व. पदमबहादुर कटुवाललाई स्थानीय सम्पूर्ण बुद्धिजीवि, अगुवा, भद्र–भलादमी, अभिभावक, स्थानीय निकाय प्रतिनिधि तथा शिक्षक सम्पूर्णको राय, सल्लाह, तथा छलफलबाट निजलाई वि.व्य.स.को आजीवन सदस्यता समेत प्रदान गरेको थियो ।

जब विद्यालय स्वीकृतिको लागि कार्य अगाडि बढ्यो त्यति बेला विद्यालयको नाम व्यक्तिको नाममा राख्नुभन्दा कुनै धार्मिक स्थलको नाममा राख्नु शोभनीय पनि हुने र स्वीकृतिको लागि सहज र छिटो हुने हुँदा यसै ठाउँको नजिकै पश्चिमतिर विराजमान धार्मिक तथा पौराणिक प्रतिष्ठा बोकेको सुनवर्षी महाराज थानको नामबाट यस विद्यालयको नयाँ गरिमा बोकेको नाम ‘श्री सुनवर्षी प्राथमिक विद्यालय’ राखियो ।

वि.सं. २०३२ सालमा स्थापना भई त्यसयता कक्षा सञ्चालनको अनुमति र स्वीकृति तपसीलका वर्षहरूमा यस विद्यालयले लिएको हो :

कक्षा – अनुमति वर्ष (वि.सं.) – स्वीकृति वर्ष (वि.सं.)

१ . २०३२ – २०३३

२ . २०३३ – २०३३

३ . २०३३ – २०३३

४ . २०३४ – २०३५

५ . २०३५ – २०३५

६ . २०३६ – २०३७

७ . २०३७ – २०३७

८ . २०३८ – २०४२

९ . २०४६ – २०५२

१० . २०४७ – २०५२

११ . २०६८ –

१२ . २०६८ –

यस विद्यालयले तहगत सञ्चालन अनुमति तथा स्वीकृति निम्न मितिहरूमा लिएको हो :

तह – अनुमति मिति (वि.सं.) – स्वीकृति मिति (वि.सं.)

प्रा.वि. – २०३२-२०३३ – २०३३-२०३४

नि.मा.वि. – २०३६-२०३७ – २०३७-२०३८

मा.वि. – २०४७ – २०४८ – २०५२-२०५३

विद्यालय स्थापना कालदेखि वर्तमानसम्म विद्यालय प्रशासनको कार्यभार समाल्नु हुने प्र.अ. ज्यू निम्नानुसार हुनुहुन्छ :

क्र.सं. – प्र.अ.को नाम – ठेगाना – कार्यकाल

१ . श्री गोपालकुमार डाँगी – रतुवामाई-५, मोरङ – २०३२-२०३४

२ . श्री केदार नेपाल – संखुवासभा, माम्लीङ – २०३४-२०३५

३ . श्री नरप्रसाद सिवाकोटी – तेह्रथुम, छातेढुङ्गा – २०३५-२०३६

४ . श्री भगतलाल शर्मा – रतुवामाई–८, मोरङ – २०३६-२०६४

५ . श्री काशीनाथ लुइटेल – रतुवामाई–८, मोरङ – २०६४-२०६५

६ . श्री बुद्धिबहादुर अधिकारी – रतुवामाई–६, मोरङ – २०६५ देखि २०७७ साउन ४ सम्म

७ . श्री यज्ञकुमार निरौला – रतुवामाई-९/बिराटनगर–११, मोरङ – २०७७ साउन ५ देखि हालसम्म

यस विद्यालयका हालसम्मका विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षहरूको नामावली यस प्रकार छ :

क्र.सं. – अध्यक्षको नाम – ठेगाना

१ . श्री पदमबहादुर कटुवाल – रतुवामाई–५, मोरङ

२ . श्री प्रेमप्रसाद विमली – रतुवामाई –५, मोरङ

३ . श्री गुरुप्रसाद सिटौला – रतुवामाई–५, मोरङ

४ . श्री हृदयराज लुइटेल – रतुवामाई–५, मोरङ

५ . श्री सिताराम लुइटेल – रतुवामाई–५, मोरङ

६ . श्री गणेश न्यौपाने – रतुवामाई–५, मोरङ

७ . श्री तृणविन्दु कौशिक – रतुवामाई–५, मोरङ

८ . श्री देवेन्द्रबहादुर के.सी. – रतुवामाई–८, मोरङ

९ . श्री कृष्णबहादुर बि.क. – रतुवामाई–८, मोरङ

१० . श्री महेन्द्र बस्नेत – रतुवामाई–५, मोरङ

११ . श्री भगतलाल शर्मा – रतुवामाई–८, मोरङ

१२ . श्री जगतबहादुर तामाङ – रतुवामाई–५, मोरङ

१३ . श्री पदम प्रसाई – रतुवामाई–५, मोरङ

१४ . श्री कुशल अधिकारी – रतुवामाई–५, मोरङ

यस विद्यालयको स्थापना कालदेखि हालसम्ममा नियुक्त भएर सरुवा हुनुहुने, अवकाश लिनुुहुने वा राजीनामा दिएर जानुहुने शिक्षकहरूको नामावली यस प्रकार प्रस्तुत गरिएको छ :

क्र.स. – नामथर – ठेगााना – कसरी छाड्नु भएको – कहाँ जानु भएको

१. श्री शंकर के.सी. – रतुवामाई–८, मोरङ – राजीनामा

२. श्री अरुण झा – जनकपुर

३. श्री अधिराज राई – खोटाङ

४. श्री केदार नेपाल – संखुवासभा – विदा – अध्ययन गर्न

५. श्री पदम श्रेष्ठ – रतुवामाई–५, मोरङ – राजीनामा

६. श्री नरप्रसाद सिवाकोटी – छातेढुङ्गा, तेह्रथुम – सरुवा – सरस्वती मा.वि.खुर्पाथोक

७. श्री विष्णु गुरागाईँ – रतुवामाई–८, मोरङ –

८. श्री शिव डाँगी – रतुवामाई–५, मोरङ – राजीनामा – अध्ययन गर्न

९. श्री मोहन पौडेल – रतुवामाई–५, मोरङ – राजीनामा – अध्ययन गर्न

१०. श्री वासुदेव गौतम – रतुवामाई–५, मोरङ – राजीनामा – अध्ययन गर्न

११. श्री नारायण सिटौला – रतुवामाई–५, मोरङ – सरुवा

१२. श्री हेमराज घिमिरे – रतुवामाई–८, मोरङ – राजीनामा – अवकाश

१३. श्री देवेन्द्र के.सी. – रतुवामाई–८, मोरङ – राजीनामा – जागिर खोज्न

१४. श्री गणेश ढकाल – रतुवामाई–५, मोरङ – राजीनामा – अध्ययन गर्न

१५. श्री कविन्द्र प्रसाईं – झापा – राजीनामा – अध्ययन गर्न

१६. श्री जनार्दन गुरागाईं – इन्द्रपुर, मोरङ – राजीनामा – अध्ययन गर्न

१७. श्री दिनेश पौडेल – रञ्जनी, मोरङ – राजीनामा – अध्ययन गर्न

१८. श्री भूमि शिवाकोटी – रञ्जनी, मोरङ – राजीनामा – अध्ययन गर्न

१९. श्री केदारबहादुर निरौला – हसन्दह, मोरङ

२०. श्री रविन्द्र थापा – हसन्दह, मोरङ – राजीनामा – जागिर खोज्न

२१. श्री इन्द्र पौडेल – रतुवामाई न.पा.–५, मोरङ – राजीनामा – जागिर खोज्न

२२. श्री चन्द्रदास राई – रतुवामाई–८, मोरङ – राजीनामा – जागिर खोज्न

२३. श्री जीतबहादुर कटुवाल – रतुवामाई–८, मोरङ –

२४. श्री इन्द्रबहादुर राउत – होक्लाबारी, मोरङ

२५. श्री टङ्कप्रसाद अधिकारी – धनकुटा राजीनामा – अध्ययन गर्न

२६. श्री लक्ष्मीप्रसाद मेहता – रङ्गेली, मोरङ – सरुवा – प.मा.वि. रंगेली

२७. श्री मो. इस्लाम उद्दिन – डायानियाँ, मोरङ – सरुवा – गजाधर मा.वि. केरौञ्जा

२८. श्री मो. समिम उद्दिन – बरडङ्गा, मोरङ – सरुवा – स.मा.वि., बरडङ्गा

२९. श्री शारदा सापकोटा – रतुवामाई–५, मोरङ

३०. श्री वासुदेव ऋषिदेव – रतुवामाई–५, मोरङ – सरुवा – स.प्रा.वि. झपडतल

३१. श्री राधाकुमारी कटुवाल – रतुवामाई–५ – सरुवा

३२. श्री शैलेन्द्र कटुवाल – रतुवामाई–५ – सरुवा

३३. श्री भोला बस्नेत – रतुवामाई–५ – सरुवा – स.प्रा.वि., बयरबन

३४. श्री ध्रुव सिलवाल – रतुवामाई–८, मोरङ –

३५. श्री दुर्गा भण्डारी – रतुवामाई–८, मोरङ

३६. श्री प्रेम उपाध्याय – उर्लाबारी–१, मोरङ सरुवा – जनता मा.वि., पथरी

३७. श्री लक्ष्मीप्रसाद लुइटेल – रतुवामाई–५, मोरङ – सरुवा – श्री मिल्स मा.वि., बिराटनगर

३८. श्री विश्वनाथ राय – रतुवामाई–५, मोरङ – सरुवा – श्री लेटी मा.वि., गोविन्दपुर

३९. श्री यामप्रसाद सिग्देल – सुन्दरपुर, मोरङ – सरुवा – श्री ज्योती मा.वि., सुन्दरपुर

४०. श्री काशीनाथ लुइटेल – रतुवामाई, मोरङ – देहावसान

४१. श्री नवराज कार्की – रतुवामाई–५, मोरङ – राजीनामा – वैदेशिक रोजगार

४२. श्री अञ्जला कोइराला – रतुवामाई–५, मोरङ – सरुवा – श्री बिराट नि.मा.वि., विराटनगर

४३. श्री भगतलाल शर्मा – रतुवामाई–८, मोरङ – अवकाश

४४. श्री खड्गप्रसाद प्रसाईं – रतुवामाई–५, मोरङ – अवकाश

४५. श्री भोलानाथ अधिकारी – रतुवामाई–८, मोरङ – अवकाश

४६. श्री अजयकुमार दास – झापा – सरुवा – झापा

४७. श्री ध्रुवकुमार दास – रङ्गेली न.पा. – सरुवा – रङ्गेली

४८. श्री अगिनलाल राय – रतुवामाई–५, मोरङ – अवकाश

४९. श्री कुमार लुईंटेल – रतुवामाई–५, मोरङ – सरूवा

५०. श्री गोपालकुमार डाँगी – रतुवामाई–५, मोरङ – अवकाश

५१. श्री महानन्द पण्डित – बिराटनगर – सरुवा – प्रजातन्त्र मा.वि., भौंडाहा

५२. श्री ताराकुकमारी दवाडी – रतुवामाई–८, मोरङ सरुवा – मदनग्राम प्रा.वि., बिराटनगर

५३. श्री तीर्थ श्रेष्ठ – दमक न.पा. झापा – सरुवा

५४. श्री चिरञ्जीवि ढुङ्गाना – रतुवामाई न.पा. – सरुवा – सिजुवा मा.वि.

५५. श्री बुद्धिबहादुर अधिकारी – रतुवामाई न.पा. – अवकाश

५६. श्री हेमचन्द्र गौतम – रतुवामाई न.पा. – अवकाश

५७. श्री प्रतीक्षाकुमारी दास – सुनवर्षी न.पा. – सरुवा – जनप्रिय मा.वि., रंगेली

                        ***                                                    Geographical Location, Social, Economic and Historical Condition as well as Other Important Facts About Sunbarshi Secondary School, Ratuwamai-5, Morang

(A) Geographical Location

Among 7 provinces and 77 districts of Nepal, this school is located in Morang in the eastern part of the country. Morang district is one of the 14 districts of Province 1. The geography of the district extends to the Mawa and Ratuwa rivers in the east, the Budhi river in the west, the border of India (Dashgaja) in the south and to the Chure Hills in the north. This district has come a long way in the field of education, health, industry, transportation, communication and people’s development. Among one metropolis, eight municipalities and eight rural municipalities of the district, Ratuwamai Municipality is about 30 km towards the eastern direction from the district headquarters.

To the east of this municipality are Mawa and Ratuwa rivers, to the west Sunbarshi municipality, to the north lies Urlabari municipality and to the south it is bordering with neighbouring country, India. Our school, Sunbarshi Secondary School, is located in ward No. 5 of this municipality. This school was established in the year 1975 A.D. This school is located at Ullughutu Chowk, a trijunction of ward No. 5, 6 and 8 of this municipality. Despite being in this corner, this school is constantly working to satisfy the educational hunger and thirst of the people here. The Bakraha river, which is at the distance of about five hundred meters to the west of this school, flows through this ward of the municipality.

The catchment area of ​​this school is as follows:

Eastern Border: Damrabhitta

Western Border: Sunbarshi Maharaj Than, Babanadov, and around Mandalitol

Northern Border: Koilidangi Tol

Southern Border: From Santipur Chowk to Govindapur

(B) Social Condition

The people from multi-ethnic group live around this school area. Brahmin, Chhetri, Rai, Limbu, Tamang, Kami, Damai, Santhal, Jogi, Newar are the main castes living here and most of them have been practicing Hinduism. The community here follows and adheres its own tradition, religion, culture, festivals, customs and values. Rejoicing with relatives, friends and neighbours at festivals, weddings, poojas, bratvandhas, picnics, etc. and having love, harmony and cooperation with each other is a good feature of this community. Mutual support and participation in times of calamity, grief or in need can also be found here.

Most of the people of the community are taking up agriculture as a profession and in recent years people have gradually started embracing the modern agricultural system. Only a few people in this locality are government employees or serving in the private sectors. The majority of the youth are found to be in foreign employment for economic gain. A few of the people have run small businesses and shops, and those with a little bit good economic status have entered the urban areas with the hope of getting more facilities there. Even well-educated people seem to be centered around the city.

Although the previous generation was lagging behind in the field of education, the present generation now seems to understand the importance of education. Children in the school age group within the school area are seen to be enrolled in the school. There is a tendency among Dalits, Janajatis and Adivasi children (mostly Santhals) not to be enrolled in school and to drop out.The number of female students seems to be higher. About 75% of the people in the community are literate and the number of people pursuing higher education is increasing day by day. Not only the sons of the family but almost all the daughters and also some of the daughter-in-laws also seem to have gone to +2 school and university. There are many settlement areas within this school catchment area which are mainly Sitanagar, Kaseni, Mildando, Koilidangi, Shantipur, Damrabhitta, Leti, Govindapur etc.

(C) Economic Condition

While talking about the economic condition of the people within the school catchment area, we find a lot of families with lower income rate. Their main source of income is traditional farming and animal husbandry. On an average, almost every family has got 1 to 1.5 bigha of land which makes it difficult for them to meet the necessities. The number of people living on daily wages is also high. In fact, some parents even seem to lack the money to buy their chlidren’s exercise books, pencils, pens, clothes and other stationery items. People with high economic status are rarely found. Some people with a little bit good economic condition have even left the place for the urban areas. As some remittances from those who have gone for foreign employment are entering many families and due to which there is some financial relief in the community at present. There are no other self-employment programs in the village. If we look at and analyse in this way, it would not be an exaggeration to say that this community is at the peak of economic hardships. Therefore, even if they want, they are unable to donate enough to meet the needs of the school here. However, the history has shown that the community did not give up, as much as possible, in economic mobilisation. But it may be difficult locally to meet all the financial challenges that the school is currently facing.

(D) Historical Condition

The ridge where the school is located was formerly covered with trees. Later, the forest was cleared and the name of this place was changed to ‘Ullughutu’. How did this place get its name ‘Ullughutu’? There are two legends about that.

1. According a kind of historical legend, earlier this ridge was full of mango orchards. In Santhal language, mango is called ‘Ul’. At that time there was a settlement of Santhal in this area. The chief of them was named ‘Gutu’. That is to say, since the head of the village with the mango orchard was ‘Gutu’ and the mango was called ‘ul’, a mixture of these two words (Ul and Gutu) has changed the name of the place as ‘Ulgutu’. Later this term got corrupted and became ‘Ullughutu’.

2. According to another legend, ‘ul’ means mango in Santhal language and ‘ghutu’ means ‘ridge’. As it was a ridge with mango orchards, the name of this place was given by the indigenous Santhals as ‘Ullughutu’ and the same name became accustomed to the vernacular.

Today, the old name ‘Ullughutu’ has been changed to ‘Sitanagar’. The people of the indigenous Santhal community are also gradually being displaced from this community and in Leti, a place about two km south-western part of Ullughutu and in a place called Koilidangi to the northern part of it and in Jambadi which is about four km towards the eastern direction, only a handful of small Santhal settlements are found today. As the new generation did not like the old name, the local intellectuals, gentlemen, teachers and youths came to agree on a new name ‘Sitanagar’. However, there is still the old name ‘Ullughutu’ in the vernacular.

At that time, the jungles were being cut down and the settlements were getting crowded. People also migrated from the Hills to the Terai. People in the community felt the need for education. At that time some schools were opened in Sauntha and Itahara, but it was not possible for small children to get there due to long distance and the bushes and streams on the way. Therefore, the gentlemen and leading figures of the village came together and started showing interest in establishing a school. From that time onwards, Mr. Lekhnath Timsina gathered some children and started teaching in a small cottage. And as its continuity, the conscious rural community tried to set up a school. It was on the 13th of September, 1975 A.D. that the general public gathered to discuss on the issue of establishing a school and the meeting finally decided to set up a shrine of education and ended by naming their school as ‘Shree Dipendra Pra.Vi., Ullughutu’. The meeting promised to collect and mobilise students and Mr. Gopal Kumar Dangi was appointed as the first Headmaster of the school, Mr. Shankar KC being its teacher. Thus the school started functioning.

Even though the school started functioning, the classrooms and the buildings were urgently needed. Parents donated wood, carpets, woden poles, etc. to shape the school building. Meanwhile, a settlement company came to survey the land. The area where the school is now located was suitable for school. This land and the land a little farther away was registered in the name of the school on the initiative of the community leaders and the goodwill of the employees of the settlement company. Similarly, the lover of education, Mr. Padma Bahadur Katuwal, promised to invest in constructing the school building. He was also the Deputy Pradhan Panch of the then Govindapur Village Panchayat. He sold two bigahas of land registered in his own name and got the school building built. Prem Prasad Bimli, Ganesh Ghimire, Mohan Khadka, Khadga Bahadur Rai, Prem Narayan Dangi and Pushpa Luitel (both), Yubaraj Shrestha, Bhim Bahadur Khatri, Balram Dahal and other local dignitaries had been very supportive, according to Padma Bahadur Katuwal. For his contribution, Mr. Padma Bahadur Katuwal had been awarded the lifelong membership of the School Management Committee.

As the work for school approval progressed, people thought it would be more appropriate to name the school after a religious site than to name after a person and also it would be easier and quicker to get the school approved. And thus the school was renamed as ‘Shree Sunbarshi Primary School’.

Since its establishment in the year 2032 B.S. (1975 A.D.), it has got the permission and the approval to run the classes in the following years:

Classes – Permission Year (B.S.) – Approval Year (B.S.)

1. 2032 – 2033

2. 2033 – 2033

3. 2033 – 2033

4. 2034 – 2035

5. 2035 – 2035

6. 2036 – 2037

7. 2037 – 2037

8. 2038 – 2042

9. 2046 – 2052 

10. 2047 – 2052

11. 2068 –

12. 2068 –

The school obtained level wise permission and approval in the following yearss:

Level – Permission Date (B.S.) – Approval Date (B.S.)

Primary – 2032-2033 – 2033-2034

Lower Secondary – 2036-2037 – 2037-2038

Secondary 2047-2048 – 2052-2053

The Headmasters of the School Since the Establishment of the School in 1975 A.D.:

S.No. – Name of HM – Address – Term (B.S.)

1. Mr. Gopal Kumar Dangi – Ratuwamai-5, Morang – 2032-2034

2. Mr. Kedar Nepal – Sankhuwasabha, Mamling – 2034-2035

3. Mr. Naraprasad Siwakoti – Tehrathum, Chhatedhunga – 2035-2036

4. Mr. Bhagatlal Sharma – Ratuwamai-8, Morang – 2036-2064

5. Mr. Kashinath Luitel – Ratuwamai-8, Morang – 2064-2065

6. Mr. Buddhi Bahadur Adhikari – Ratuwamai-6, Morang – 2065 to 4 Saun, 2077

7. Mr. Yagya Kumar Niraula – Ratuwamai-9 / Biratnagar-11, Morang – 5 Saun, 2077 to this date.

The following is the list of school management committee chairpersons since then:

S.No. – Chairperson’s Name – Address

1. Mr. Padma Bahadur Katuwal – Ratuwamai-5, Morang

2. Mr. Prem Prasad Bimli – Ratuwamai-5, Morang

3. Mr. Guru Prasad Sitaula – Ratuwamai-5, Morang

4. Mr. Hriday Raj Luitel – Ratuwamai-5, Morang

5. Mr. Sitaram Luitel – Ratuwamai-5, Morang

6. Mr.Ganesh Neupane – Ratuwamai-5, Morang

7. Mr. Trinavindu Kaushik – Ratuwamai-5, Morang

8. Mr. Devendra Bahadur K.C. – Ratuwamai-8, Morang

9. Mr. Krishna Bahadur B.K. – Ratuwamai-8, Morang

10. Mr. Mahendra Basnet – Ratuwamai-5, Morang

11. Mr. Bhagatlal Sharma – Ratuwamai-8, Morang

12. Mr. Jagat Bahadur Tamang – Ratuwamai-5, Morang

13. Mr. Padam Prasai – Ratuwamai-5, Morang

14. Mr. Kushal Adhikari – Ratuwamai-5, Morang

A list of teachers who got appointed/ transferred/retired or resigned since the establishment of this school:

S.No. – Name – Address – Cause of Leaving – Where did he/she go?

1. Mr. Shankar K.C. – Ratuwamai-8, Morang – Resigned

2. Mr. Arun Jha – Janakpur

3. Mr. Adhiraj Rai – Khotang

4. Mr. Kedar Nepal – Sankhuwasabha – Leave – To Study

5. Mr. Padam Shrestha – Ratuwamai-5, Morang – Resigned

6. Mr. Nara Prasad Siwakoti – Chhatedhunga, Tehrathum – Transferred – Saraswati MA.Vi., Khurpathok

7. Mr. Vishnu Guragain – Ratuwamai-8, Morang –

8. Mr. Shiva Dangi – Ratuwamai-5, Morang – Resigned – To Study

9. Mr. Mohan Poudel – Ratuwamai-5, Morang – Resigned – To Study

10. Mr. Vasudev Gautam – Ratuwamai-5, Morang – Resigned – To Study

11. Mr. Narayan Sitaula – Ratuwamai-5, Morang – Transferred

12. Mr. Hemraj Ghimire – Ratuwamai-8, Morang – Retired

13. Mr. Devendra K.C. – Ratuwamai-8, Morang – Resigned – To Find a Job

14. Mr. Ganesh Dhakal – Ratuwamai-5, Morang – Resigned – To Study

15. Mr. Kavindra Prasai – Jhapa – Resigned – To Study

16. Mr. Janardan Guragain – Indrapur, Morang – Resigned – To study

17. Mr. Dinesh Poudel – Ranjani, Morang – Resigned – To Study

18. Mr. Bhoomi Shiwakoti – Ranjani, Morang – Resigned – To Study

19. Mr. Kedar Bahadur Niraula – Hasandah, Morang

20. Mr. Ravindra Thapa – Hasandah, Morang – Resigned – To Find a Job

21. Mr. Indra Poudel – Ratuwamai-5, Morang – Resigned – To Find a Job

22. Mr. Chandra Das Rai – Ratuwamai-8, Morang – Resigned – To Find a Job

23. Mr. Jit Bahadur Katuwal – Ratuwamai-8, Morang –

24. Mr. Indra Bahadur Raut – Hoklabari, Morang

25. Mr. Tanka Prasad Adhikari – Dhankuta – Resigned – To Study

26. Mr. Laxmi Prasad Mehta – Rangeli, Morang – Transferred – Public Ma.Vi. Rangeli

27. Mr. Md. Islam Uddin – Dainia, Morang – Transferred – Gajadhar Ma.Vi., Keraunja

28. Mr. Md. Samim Uddin – Bardanga, Morang – Transferred – Sa.Ma.Vi., Bardanga

29. Mrs. Sharda Sapkota – Ratuwamai-5, Morang

30. Mr. Vasudev Rishidev – Ratuvamai-5, Morang – Transferred – S.Pra.Vi.

31. Mrs. Radha Kumari Katuwal – Ratuwamai-5 – Transferred

32. Mr. Shailendra Katuwal – Ratuwamai-5 – Transferred

33. Mr. Bhola Basnet – Ratuwamai-5 – Transferred – Sa.Pra.Vi., Bayarban

34. Mr. Dhruba Silwal – Ratuwamai-8, Morang –

35. Mr. Durga Bhandari – Ratuwamai-8, Morang

36. Mr. Prem Upadhyaya – Urlabari-1, Morang – Transferred – Janata Ma.Vi., Pathari

37. Mr. Laxmi Prasad Luitel – Ratuwamai-5, Morang – Transferred – Mills Ma.Vi., Biratnagar

38. Mr. Vishwanath Roy – Ratuwamai-5, Morang – Transferred – Ma.Vi. Leti, Govindapur

39. Mr. Yam Prasad Sigdel – Sundarpur, Morang – Tranaferred – Jyoti Ma.Vi., Sundarpur

40. Mr. Kashinath Luitel – Ratuwamai, Morang – Death

41. Mr. Navaraj Karki -Ratuwamai-5, Morang – Resigned – Foreign Employment

42. Mrs. Anjala Koirala – Ratuwamai-5, Morang – Transferred – Birat Ni.Ma.Vi., Biratnagar

43. Mr. Bhagatlal Sharma – Ratuwamai-8, Morang – Retired

44. Mr. Khadga Prasad Prasain – Ratuwamai-5, Morang – Retired

45. Mr. Bholanath Adhikari – Ratuwamai-8, Morang – Retired

46. Mr. Ajay Kumar Das – Jhapa – Transferred – Jhapa

47. Mr. Dhruva Kumar Das – Rangeli – Transferred – Rangeli

48. Mr. Aginlal Roy – Ratuwamai-5, Morang – Retired

49. Mr. Kumar Luitel – Ratuwamai-5, Morang – Mutually Transferred

50. Mr. Gopal Kumar Dangi – Ratuwamai-5, Morang – Retired

51. Mr. Mahananda Pandit – Biratnagar – Transferred – Prajatantra Ma.Vi., Bhaundaha

52. Mrs. Tara Kumari Dawadi – Ratuwamai-8, Morang – Transferred – Madangram Pra.Vi., Biratnagar

53. Mr. Tirtha Shrestha – Damak, Jhapa – Transferred

54. Mr. Chiranjeevi Dhungana – Ratuwamai – Transferred – Sijuwa Ma.Vi.

55. Mr. Buddhi Bahadur Adhikari – Ratuwamai – Retired

56. Mr. Hemchandra Gautam – Ratuwamai – Retired

57. Mrs. Pratiksha Kumari Das – Sunbarshi Na.Pa. – Transferred – Janapriya Ma.Vi., Rangeli

                                 ***                                                  Contact : 9842250972, 9819332032

Email : sunbarshischool@gmail.com

                 ykniraula@gmail.com                                                          


Thursday, October 6, 2022

छन्दको परिचय, इतिहास र छन्दमा कविता लेख्ने तरिका

           छन्दको परिचय, इतिहास र छन्दमा                                            कविता लेख्ने तरिका 


छन्द शास्त्रीय काव्यको महत्त्वपूर्ण आधार हो । यसको प्रयोगले काव्यलाई प्रभावकारी, स्तरीय र पाठकलाई सहजै स्पर्श गर्ने हुनाले परम्परादेखि नै हाम्रो पूर्वीय साहित्य-काव्यमा छन्दको महत्त्व प्रमुख रूपमा रही आएको छ । छन्द भनेको कविताको 'लय' हो  तापनि परम्परागत रूपमा छन्दले कविताका सबै किसिमको लयलाई नसमेटेर शास्त्रीय नियमअनुसार गण-मात्राको व्यवस्था गरी भावना अभिव्यक्त गर्ने कविताको लयलाई मात्र बुझाउँछ ।

छन्दलाई 'वृत्त' पनि भनिन्छ । छन्दले कवितामा श्रुतिमधुर्य सिर्जना गरी श्रोतालाई सन्तुष्टि वा आनन्द दिन्छ । अङ्ग्रेजीमा छन्दलाई 'मापक' अर्थात् 'Meter' भनिन्छ भने ल्याटिनमा हलोले जोतेको कलात्मक सियोतर्फ सङ्केत गर्दै 'हुवर्सस' भनिएको पाइन्छ । छन्द वेदको अर्को नाम हो । वर्णहरू र मात्राहरूको गेय व्यवस्थालाई छन्द भनिन्छ । कल्प, शिक्षा, निरुक्त, छन्द र ज्योतिषशास्त्रलाई वेदको अङ्ग मानिन्छ । पाणिनिको व्याकरणमा ' छन्द: पादौ तु वेदस्य ' भनी छन्दलाई वेदको पाउ वा गति, गतिवाहक वस्तु वा तत्त्वका रूपमा हेरिएको छ । छन्दको प्रयोगले काव्यलाई स्तरीय, प्रभावकारी र पाठकलाई सहजै स्पर्श गर्छ । छन्द भनेको कविताको 'लय' हो । नेपाली बृहत् शब्दकोशमा छन्दलाई " यति, गति र लय मिलेको वर्ण, मात्रा आदिको गणनाअनुसार पद्यात्मक रचना गरिने कुनै निश्चित रूप, त्यसरी गठन हुने विभिन्न किसिमका विशिष्ट वाक्य" भनेर परिभाषित गरिएको छ । 

छन्दको सर्वप्रथम उल्लेख ऋग्वेदमा गरिएको छ। यदि गद्यको नियम व्याकरण हो भने पद्यको नियम छन्दशास्त्र हो। मैथुनरत क्रौञ्च दम्पती (कर्‍याङ्कुरुङ्को जोडी) मध्ये एउटालाई व्याधाले मारेको दृष्यबाट पीडित महर्षि वाल्मीकिका मुखबाट लौकिक संस्कृत पद्यका रुपमा अचानक निस्किएको श्लोकलाई पहिलो पद्य मानिएको छ भने लौकिक संस्कृत साहित्यमा प्रयुक्त प्रथम छन्दको उपमा पनि अनुष्टुप् छन्दले पाएको छ ।

उक्त श्लोक यस प्रकार रहेको छ:

मा निषाद ! प्रतिष्ठात्वमगम: शाश्वती: समा: ।

यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधी: काममोहितम् ।।

अर्थ: 

हे दुष्ट, तैँले प्रेममा मग्न क्रौंचपक्षी(कर्‍याङ्कुरुङ्)लाई मारिस्। जा तँलाई अब  कहिल्यै पनि प्रतिष्ठा प्राप्ति हुनेछैन र तैँले पनि वियोग भोग्नु पर्नेछ ।

-वाल्मीकि रामायण, बालकाण्ड, २:१५

वर्णको परिचय तथा वार्णिक छन्दका नियमहरू:

क्रम    सूत्र        सङ्केत   गण           उदाहरण


१) यमाता       ISS       'य'     गरेरै , बिहानी , खटाई , पुरानो

२) मातारा      SSS      'म'        देखाए , नेपाली , उत्साही

३)  ताराज      SSI      'त'         सौन्दर्य , सच्चाइ , उत्थान

४) राजभा      SIS        'र'       कल्पना , सम्झना , दृष्टिले

५) जभान     ISI      'ज'     अनेक , बजार , बिहान , लिएर

६)  भानस      SII     'भ'       मानव , बन्दुक , बञ्चित

७)  नसल     III       'न'     कलम , तिलक , रसिक , दमन

८)  सलगा     IIS      'स'      रसुवा , कविता , अगुवा


मात्रा र वर्णको आधारमा छन्दको विभाजन

छन्दहरूको विभाजनमात्राहरूको र वर्णहरूको चरण-भेद-सम्बन्धि विभिन्न संख्याहरूमा आधारित हुन्छ।

यस कारणले छन्दको प्रकार:

- सम: सम छन्दहरूमा छन्दको चारवटै चरणहरूमा वर्णस्वरसंख्या समान रहन्छ।


- विशम: विषम छन्दको चारवटै चरणहरूमा वर्णहरू र स्वरहरूको संख्या असमान रहन्छ। यो वर्ण परस्पर फरक हुन्छ। वर्णहरू रमात्राहरूको केही निश्चित संख्याको पछाडी बहुसंख्यक वर्णहरू र स्वरहरूले युक्त छन्दलाई दंडक भनिन्छ। यसको प्रकारहरू धेरै छन्।-

- अर्धसम: अर्धसमको पहिलो, तेस्रो र दोस्रो तथा चौथोंमा वर्णस्वर संख्या समान रहन्छ।

स्वतन्त्र वा मिश्रितको आधारमा छन्दको विभाजन: 

- स्वतन्त्र छन्द: स्वतन्त्र छन्द एकै छन्द विशेष नियमबाट बनेको हुन्छ ।

 मिश्रित छन्द  २ प्रकारका हुन्छन् ।

- जब २ छन्दहरूको चरण एक आपसमा मिलेको हुन्छ। प्राय: यो अलग-अलग देखिन्छ तर प्राय फरक देखिंदैन।

- जब २ स्वतंत्र छन्दको स्थान-स्थानमा राखिन्छ र कैलेकाँई उनिहरूलाई मिलाउने प्रयत्न गरिन्छ। जस्तै: कुंडलिया छन्द, एउटा दोहा र ४ पद रोलालाई मिलाएर बन्द छ।


यतिको आधारमा छन्दको विभाजन: 

- यत्यात्मक: निश्चित वर्णहरू यामात्राहरूमा यति राखीन्छ। यो छन्द प्राय: दीर्घाकारी हुन्छ। जस्तै: दोहा, कवित्त आदि।

- अयत्यात्मक: जुन छन्दहरूमा चौपाई, द्रुत, विलंबित जस्तो छन्द आउँछ भने। यतिको विचार गरेर गणात्मक वृत्तहरूमा पनि गणहरूो बीचमा यति राखीन्छ। जस्तै:मालिनी।

वैदिक र लौकिक छन्द विभाजन:

- वैदिक छन्द: जसको प्रयोंग वेदहरूमा गरिएको छ। यसमा ह्रस्व, दीर्घ, प्लुत र स्वरित, यो चार प्रकारको स्वरहरूको विचार गरिन्छ। र "अनुष्टुप" इत्यादि। वैदिक छन्द "अपौरुषेय"मानिन्छ।

- लौकिक छन्द: यसको प्रयोग वेदमा नगरेर सामान्य लोक वा जनसमुदायमा गरिन्छ। यो छन्द कुनै निश्चित नियममा आधारित नभएर ताल र लयमा आधारित रहन्छ।

पिङ्गलको आधारमा छन्द विभाजन:

पिङ्गलले विभिन्न छन्दका बारेमा बताए। यी छन्द तीन थरी छन्

- वार्णिक छन्द: छन्दमा वर्णहरूको संख्या र, लघु र दीर्घको क्रमहरू निश्चित हुन्छ। गणको सम्बन्ध वार्णिक छन्दसँग हुन्छ।

- मात्रिक छन्‍द:मात्रिक छन्दमामात्राहरूको गन्ती गरिन्छ। यो छन्दमा वर्णहरूको संख्या र, लघु र दीर्घको क्रमहरू निश्चित हुँदैन। यो छंदमा सबै चरणहरूकोमात्राको संख्याहरू समान हुन्छ।

- वर्णमात्रा छन्द: यो छन्दमा वर्णिक वामात्रिक रोकटोक हुँदैन।

छन्दका अङ्ग:

- चरण: छन्दको प्रत्येक पंक्तिलाई चरण या पाउ या पद भनिन्छ। अरु नाम: पद, पाद, पाउ।

- वर्ण: एकै स्वर हुने ध्वनिलाई वर्ण भनिन्छ।

- मात्रा: कुनै वर्ण या ध्वनिको उच्चारण समयलाईमात्रा भनिन्छ।

- संख्या र क्रम: वर्ण र मात्राहरूको गणनालाई संख्या भनिन्छ। लघु-गुरूको स्थान निर्धारणलाई क्रम भनिन्छ।

- गण: (गणको सम्बन्ध वार्णिक छन्दसँग छ।)

- गति: छन्दलाई पढ्दा लिने समयलाई गति(speed) भनिन्छ। लघु् वा ह्रश्वलाई कम र गुरू वा दीर्घलाई बढी समय लाग्छ ।

- यति (छन्द): छन्दमा स्वास लिन रोकिने ठाउँलाई यति वा विराम भनिन्छ।

- तुक: एउटै उच्चारण हुने शब्दहरूको प्रयोगलाई तुक भनिन्छ ।


छन्दको प्रकार (पिङ्गल):

अनुष्टुप छन्द

विद्युन्माला छन्द

इन्द्रवज्रा छन्द

उपेन्द्रवज्रा छन्द

उपजाति छन्द

वंशस्थ छन्द

स्रग्विणी छन्द

स्वागता छन्द

भुजङ्गप्रयात छन्द

तोटक छन्द

द्रुतविलम्बित छन्द

वसन्ततिलका छन्द

मालिनी छन्द

पञ्चचामर छन्द

मन्दाक्रान्ता छन्द

चित्रवतीहरिणी छन्द

चित्रलेखा छन्द

शिखरिणी छन्द

शार्दूलविक्रीडित छन्द

स्रग्धरा छन्द

आर्या छन्द

शालिनी छन्द

ललिता छन्द

पृथ्वी छन्द

मञ्जुभाषिणी छन्द


छन्दमा संगीत

प्राय: सबै छन्द कुनै न कुनै रूपमा गेय हुन्छ। राग र रागिनीवाला सबै पद छंदहरूमा भन्न सकिंदैन। त्यसैले "गीति" नामबाट कतिपय पदहरू रचिएको छ। प्राय: संगीतात्मक पदहरूमा स्वरको आरोह र अवरोहमा लघु वर्णलाई दीर्घ, दीर्घलाई लघु र अल्प लघु गरिन्छ।

छन्दमा कविता कसरी लेख्ने ?  

सिकारूहरूका लागि:


 १) सबैभन्दा पहिले लघु र गुरु वर्ण वा अक्षर केके र कुनकुन हुन् भनेर चिन्ने ,

जस्तैः क, ख, ग, घ, अ , इ , उ अादि साउँ अक्षर र ह्स्व उकार र इकार लागेका लघु हुन्छन् । त्यस्तै का, खा,खी, घू , अा, दी, ए, कै , ताै , तो आदि दीर्घ मात्रा वा अन्य मात्रा लागेका गुरू वर्ण हुन्छन् । जुनसुकै छन्दमा पनि अन्तिम अक्षर लघु वा गुरू जे भए पनि त्यसलाई गुरु (दीर्घ) नै मानिन्छ । आधा अक्षर अगाडिका अक्षरले तान्छ भने अघिल्लो अक्षर ह्रस्व (लघु) भए पनि त्यो दीर्घ (गुरु) बन्दछ । जस्तैः कन्या यस शब्दमा क लघु भएतापनि न आधा अक्षरले कन् अक्षरलाई दीर्घ बनाएको छ ।

वासविन्दु वा विसर्ग लागेको अक्षर पनि दीर्घ मानिन्छ जस्तै :   अत:     दु:ख 

शिरविन्दु लागेको पनि दीर्घ मानिन्छ जस्तै : शंख   संकोच   संबन्ध   संध्या   संचार 

क्ष त्र ज्ञ यिनी तीन संयुक्त वर्णभन्दा पहिला रहेको अक्षर पनि दीर्घ हुन्छ :  विज्ञ   सत्र   कक्षा आदि ।

२) लघु अक्षरलाई ( I) र गुरू अक्षरलाई ( S ) सङ्केतले जनाइन्छ । तल छन्दको मुख्य सुत्र र सङ्केत दिइएको छ ।

। ऽ ऽ ऽ । ऽ । । । ऽ

य मा ता रा ज भा न स ल गा

३) प्रत्येक तीन अक्षरको समूहलाई गण भनिन्छ । यस्ता गणहरू ८ वटा छन् ।

गण     चिह्न    उदाहरण

यगण (य) ।ऽऽ भकारी

मगण (मा) ऽऽऽ चाैतारी

तगण (ता) ऽऽ। इस्लाम

रगण (रा) ऽ।ऽ पोखरा

जगण (ज) ।ऽ। पहाड

भगण (भा) ऽ।। दानव

नगण (न) ।।। कलम

सगण (स) ।।ऽ कमला

४) अब प्रत्येक छन्द कुनकुन गणको प्रयोग गरेर लेखिन्छ भन्ने हरेक छन्दका आ-आफ्नै सूत्रहरू छन् । जस्तै

क) शार्दूलविक्रीडित छन्द – म स ज स त त गुरु

SSS IIS ISI IIS SSI SSI S

ख) भुजङ्गप्रयात छन्द – य य य य

ISS ISS ISS ISS

ग) तोटक छन्द – स स स स

IIS IIS IIS IIS

५) अब यिनै गण अनुसार आफूले लेख्न चाहेको छन्दको गणहरू अनुसारका अक्षर, वर्ण मिलाउँदै शब्दहरू अर्थ र भाव आउने गरी विषयको शिलशिला मिलाएर लेख्न सकिन्छ ।

केही नमूनाहरू:

१) शार्दुलविक्रीडित छन्द – म स ज स त त गुरु

SSS IIS ISI IIS SSI SSI S

कन्यादान भयो थिए दुईजना भोका भगत् धर्मका

पानीदार विहा गरेर अँजुली जोडी दिए कर्मका

त्यो सम्बन्ध चसक्क हुन्छ मुटुमा काँडा र गाँठो बनी

मुर्दाझैं विचरी म-याै अब बरी वैधब्य भो जीवनी ।

       - महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

सीता गाैतम बुद्धले टुकुटुकू गर्दै हिँडेको स्थल

पानी हैन शहीदको रगत हो नारायणीको जल

हुत्याएर बगाउँदै पर लगोस् सद्भावको छाल यो

माटोमा पसिना मुछेर म भनूँ प्यारो छ नेपाल यो ।

       - कवि श्री मनोज भण्डारी

२) भुजङ्गप्रयात छन्द – य य य य

ISS ISS ISS ISS

दिई दर्द झन् सर्प डस्दैछ ऐले

छिमेकी बिना शर्म पस्दैछ ऐले

हिजो दूध छाली पिएको बिरालो

थियो मस्त त्यो किन्तु फस्दैछ ऐले

   – कवि श्री सोम निराैला

म ठूलो तँ सानो नठानौं न मान्छे

म पाथी तँ मानो नठानौं न मान्छे !

उही ठाउँ बस्दा घटाई चिनारी

म मुट्ठी तँ दानो नठानौँ न मान्छे !

    - कविरत्न श्री जयदेव गोविन्द आचार्य

३) अनुष्टुप छन्द 

८ अक्षरको एक पाउ , जम्मा जम्मा चार पाउ, दुइ हरफमा समेटेर लेख्दा यसमा १६ अक्षरको एक हरफ हुने , प्रत्येक पाउमा ५ औं अक्षर लघु र पहिलो र तेस्रो पाउको सातौं अक्षर दीर्घ (गुरु) र दोस्रो र चाैथो पाउको साताैं अक्षर ह्रस्व (लघु) हुन्छ ।

अनुष्टुप्मा धेरै भेद छन् Xभएका ठाउँमा सधैं सबैखाले वर्ण राख्न मिल्दैन।प्रवाह नबिग्रिने गरी ह्रस्व लेखेको ह्रस्व र दीर्घ लेखेको दीर्घ वाचित हुने गरी लेख्नु पर्छ।दोस्रो चौथो पाउमा चाहिं ५६७८ ल ग ल ग हुनै पर्छ।

पहिलो पाउ

XXXXISSX

दोस्रेा पाउ

XXXXISIX

तेस्रो पाउ

XXXXISSX

चाैथो पाउ

XXXXISIX

(यहाँ x ले ह्रस्व वा दीर्घ जुन अक्षर राखे पनि हुन्छ भन्ने सङ्केत गरिएको हो ।)

देश छैन पिता छैन माता छैन न मित्र छन्

न बधु छन् न स्वास्नी छन् न कतै घरवार छन्

मुठी बाँधी यहाँ आयो मुठी खोलेर जानु छ

न छन् मुकुन्दका कोही न कसैको मुकुन्द छ ।

     - बालकृष्ण सम

४) मन्दाक्रान्ता छन्द – म भ न त त गुरू गुुरू

SSS SII III SSI SSI S S

छाना लाए घर हुन गयो जिन्दगी छैन भित्र

मुर्दा मुर्दा दुई दिल विहा गर्दछन् यो विचित्र

सारा हाँस्छन् खडेहर गरी जिन्दगीको पवित्र

बुझ्ने कोही त्रिभुवन विषे छैन हा मर्म भित्र ।

      - महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

यै माटोमा टुकुटुकु हिडी बुद्धले ज्ञान बाँडे

माटो चुम्दै सहिदहरुले ढुक्क भै प्राण छाडे ।

माटो बाँचोस् भनिकन लडे वीर पुर्खा नहारी

ए मान्छे हो नगर झगडा एकता यो बिगारी ।।

     - कवि श्री जीवन काश्यप

५) जलधरमाला छन्द

(बाह्र अक्षरको पाउ हुने यस छन्दमा पहिले चार अक्षर दीर्घ,बीचमा चार अक्षर ह्रस्व र पछि चार अक्षर फेरि दीर्घ हुन्छन्)

SSSS IIII SSSS

बाबा आमा हितकर बोली भन्छन्

साना नानी अहित भनेझैं ठान्छन्

आफूलाई जुन जुन राम्रो लाग्छ

त्यस्तै सुन्ने मन त सबैको हुन्छ ।।

– आधुनिक आशुकवि श्री रमेश खकुरेल

६) छन्द कुसुमविचित्रा

न य न य

III ISS – III ISS

विश्राम – ६ मा

बुझ न मधेसी मुलुक नभाँड

रिपुसँग मिल्दै ह्रदय नफाँड

जमिन यही हो जससँग खेल्यौ

पवन यही हो सर सर फेर्यौ

       - कवि श्री सोम निराैला

७) छन्द शिखरिणी

१७ अक्षरको १ पाउ र ४ पाउको १ श्लोक हुन्छ ।

य म न स भ ल गु

ISS SSS III IIS SII I S

छ धर्तीमा शोभा अनुपम कतै प्रस्ट छ तर

कतै लुक्छन् भित्रै प्रकटित नभै चित्र लहर ।

कहाँ रित्तो हुन्थ्यो प्रकृतिभरिको जीवन रस

टिके हुन्थ्यो धेरै विविध रङको इन्द्र धनुष ।।

         - कवि श्री वासुदेव पाण्डे

८) छन्द अलोला 

गण:- म स म भ गुरु गुरु

संकेत:- ऽऽऽ ।।ऽ ऽऽऽ ऽ।। ऽ ऽ

तारा सुन्दर चम्कून् धर्ती उज्ज्वल होऊन् ।

नेपाली मन मैलो वर्षाले सरि धोऊन् ।।

सारा विकृति जे छन् आजैबाट हटाऊँ ।

आफ्नै गाैरवगाथा पुर्ख्याैली सब गाऊँ ।।

( सात सात अक्षरमा विश्राम )

         - कवि श्री नारद गाैतम

९)  छन्द  विद्युन्माला

मगण मगण गुरु गुरु

SSS SSS SS

छारो हानी तर्साएर

कालो छाया बर्साएर

डग्ने छैनौ सम्झी राख

खान्छौं हामी फर्साएर

       - कवि श्री सोम निराैला

१०) छन्द स्रग्विणी

SIS SIS SIS SIS

दौडिए जिन्दगी साँझमा रातमा

नित्यको खोजमा दालमा भातमा।

बेचिए कत्ति निर्दोष चेलीहरू

छन् पजेराहरू नाङ्गिदै मातमा ।

       - कवि श्री शान्ति सापकोटा

११) छन्द उपजाति

×ऽ। ऽऽ। ।ऽ। ऽऽ

टुटेर नै बादल झार्छ पानी

फुटेर नै पत्थर बन्छ खानी

फुट्यो भने बीज उमार्छ बोट

फुट्दा नठानौ सब हुन्छ खोट ।

       - पुष्प आचार्य

छन्दमा उपजाति कुनै दुई छन्दका पाउहरू मिलाएर बनाएको छन्दलाई उपजाति भनिन्छ।यसमा यतिवटा पाउ यसको भन्ने नियम छैन।सबभन्दा बढी चलेको इन्द्रवज्रा र उपेन्द्रवज्राको उपजाति हुन्छ र धेरैले उपजाति भन्नासाथ यही मात्र सोच्तछन्।यी दुई छन्दमा वर्णसङ्ख्या बराबर हुने र अघिल्लो यौटा अक्षर लघु गरे उपेन्द्रवज्रा र दीर्घ गरे इन्द्रवज्रा हुन्छ।वाचन गर्दा पनि खास फरक पर्दैन।यस बाहेक वंशस्थ र इन्द्रवंशा छन्दको पनि उपजाति धेरै चलेको छ।यसमा पनि पहिलो अक्षर लघु राखे वंशस्थ र गुरु राखे इन्द्रवंशा हुन्छ।जस्तो किः-

म पारखी भै रसको र रङ्गको

सन्देश बोकेर हिंडें अनङ्गको

लगाउँछौ प्रीत यहाँ मसङ्ग को

भन्दै चल्यो गुञ्जन गान भृङ्गको ।।

अनि अक्षर संख्या फरक परे पनि इन्दिरा र सुन्दरी छन्दको पनि उपजाति निकै चलेको छ।जस्तो कि;-

तरु र पातमा कुसुम फुल्दछन्

भृङ्ग गानमा मस्त झुल्दछन् ।।

यति मात्र नभएर अरू पनि धेरै छन्दहरूको उपजाति बनाउन सकिन्छ।मैले संस्कृतमा तीन अक्षर फरक भए पनि मन्दाक्रान्ता र स्रग्धराको उपजाति पनि देखेको छु।

    - आशुकवि श्री रमेश खकुरेल

१२) छन्द विद्युल्लेखा

छ अक्षरको पाउ र चार पाउको श्लोक हुने यस छन्दमा पनि विद्युन्मालामा जस्तै सबै अक्षर दीर्घै दीर्घ हुन्छन्।

छैनन् मान्छेवादी

कोही माओवादी

कोही खाओवादी

छैनन् मान्छेवादी

छैनन् भान्छेवादी ।।

कल्ले के भेट्ने हो

कल्ले के खाने हो

ठान्छन् मानौं मर्दा

साथै लैजाने हो ।।

पाओ लाओ खाओ

झन् झन् चढ्दै जाओ

चाँडै मौका पर्ला

तिम्रो सेखी झर्ला ।।

       - आधुनिक आशुकवि श्री रमेश खकुरेल

१३) छन्द प्रमाणिका

ISI SIS IS

म माझ प्रेमको चरो

कराउँदैछ सुस्तरी

नहान वाँड यस्तरी

उ रुन्छ घाइते परी

विशाल नेत्र ती ठूला

खुलेर निल्नखोज्दछन्

म डुव्छु त्यो तलाउमा

लगाउ पार सुन्दरी।

      - कवि श्री रामशरण न्याैपाने

१४) छन्द चम्पकमाला

भमसगु ऽ।। ऽऽऽ ।।ऽ ऽ

शङ्कर बाबा शङ्कर बाबा

दुःख निकै भो शङ्कर बाबा

दुष्टहरूले शासन गर्छन्

सज्जनलाई ताडन गर्छन् ।।

भन्न म जाने ठाउँ रहेन

के भनुँ बाँकी चीज रहेन

अन्त कसैले हाय सुनेन

आश छ तिम्रै सह्य भएन ।।

वानर मात्रै माथि गएछन्

देश सबै यो ध्वस्त गरेछन्

लोभ र सत्ता साथ परेछ

स्वार्थ डँढेलो फैलिरहेछ ।।

लौ प्रभु तेस्रो लोचन खोल

पाप बढेको कल्मष पोल

सज्जनलाई शान्ति दिलाऊ

देश सुधार्ने मार्ग खुलाऊ ।।

     - आधुनिक आशुकवि श्री रमेश खकुरेल

१५) छन्द इन्द्रवज्रा

ततजगागा ऽऽ। ऽऽ। ।ऽ। ऽऽ

भाषा टिके गौरव टिक्न सक्छ

पुस्ता नयाँले पनि सिक्न सक्छ ।।

साहित्य वा शास्त्र अमूल्य हुन्छन्

मान्छे त पैसा-सित बिक्न सक्छ ।।

    - कविरत्न श्री जयदेव गोविन्द आचार्य

१६) छन्द  श्री

गण- ऽ

उदाहरण-

आ: यो।

के हो?।।१।

      - कवि श्री टेकनारायण रिमाल”कौशिक”

१७) छन्द स्वागता

गण-मात्राः- र न भ गुरु गुरु

SIS III SII S S

अङ्ग-भङ्ग हुन गो गरिखाने

छैन चाहत उसै मरिजाने ।

भन्दथे जिजु सधैँ तर साने !

सत्यमेव जयते परिणामे ।।

       - कवि श्री कृष्ण वस्ती

१८) छन्द रथोद्धता

रनरलगा

ऽ।ऽ ।।। ऽ।ऽ ।ऽ

भो भयो अब यता नफर्कनू

दुख्छ घाउ जल भै नदर्कनू

जे भयो नियति सम्झँदै बसूँ

टुट्छ चित्त अझ यो नझर्कनू ।।

      - कवि श्री रामहरि शर्मा

१९)  छन्द वियोगिनी

१,३ससजगु २,४सभरलगा

।।ऽ ।।ऽ ।ऽ। ऽ

।।ऽ ऽ।। ऽ।ऽ ।ऽ

तनमा कुन तत्व पो पस्यो ?

मनमा त्यो किन गै कता बस्यो?

धन दौलतको नशा चढ्यो

जनको जीवन लौ यसै बित्यो !

    - पुष्प आचार्य

२०) यस वियोगिनी छन्दको चारै पाउको अन्त्यमा एक गुरु थप्दा वसन्त मालिका छन्द बन्दछ । यसमा विजोर पाउमा एघार र जोर पाउमा वाह् अक्षर हुन्छन् । यो सगण सगण जगण दुई गुरु विषममा र सगण भगण रगण यगण सममा हुने वार्णिक छन्द हो ।

२०) छन्द वसन्त मालिका

।।ऽ ।।ऽ ।ऽ। ऽs

।।ऽ ऽ।। ऽ।ऽ ।ऽs

शवको कुन हुन्छ कामना नै ?

शवको के छ र भित्र भावना नै ?

शव मै छु भने जसो गरून् लौ !

म नबोलूँ बरु यी शिरा मरून् लौ !

     - महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

२१) छन्द इन्दिरा

न र र ल गा

।।। ऽ।ऽ ऽ।ऽ ।ऽ

अब त माहुरी भुन्भुनाउँदै

गति बढाउँदै गुन्गुनाउँदै

सुन यहाँ नयाँ वर्ष हर्षको

नजिक नै उही आउँदैछ है।

मन त्यसै त्यसै व्यग्रतासँगै

जटिल रुपले कल्पिँदैछ है

छिनछिनै नयाँ हुन्छ जो सधैँ

मन रमाइलो पार्छ त्यै सबै ।।

      - कवि श्री दिव्यचन्द्र आचार्य

२२) छन्द रूपामाली

म म म

ऽऽऽ ऽऽऽ ऽऽऽ

हामी माली बालीनालीका

हामी फाली मेची कालीका

मर्यादा हैाँ भावी पुस्ताका

निर्माता हैाँ सीमा सुस्ताका ।

        - कवि श्री भुवनहरि सिग्देल

मेरी यौटी सानी छोरी छे

बा आमाकी साह्रै प्यारी छे

केही काली केही गोरी छे

हेर्दै नेपालीकी छोरी छे ।।

      - कवि श्री रमेश खकुरेल

२३) छन्द उपेन्द्रवज्रा

।ऽ। ऽऽ, । ।ऽ। ऽऽ

उडेर आका-स कहाँ चुमिन्छ

सुतेर घैटो कसरी भरिन्छ

मनुष्य आभा-ष बिना रमेर

मरेर स्वर्गै कसरी पुगिन्छ ।

       - कवि श्री मुकेश रिजाल

२४) छन्द शालिनी

ऽऽऽ ऽऽ। ऽऽ। ऽऽ

लामो यात्रा पारगर्दै म आए

सामुन्नेमा भैदिदा लौ रमाए

बाधा धेरै देखियो प्राण हाय

खस्दा ढिक्काआँशु सार्है डराए ।

         - कवि श्री ऋषिराम खनाल

हामी तिम्रा मित्र भन्दै फकाए ।

गर्छौं हाम्रै काम भन्दै छकाए ।।

हाम्रा पीडा कष्टका भाव चोरी ।

साख्खे बन्दै देखिए काँध जोरी ।।

        - कवि श्री टिका शर्मा

२५)  छन्द  मालती

III ISI ISI SIS

नयन कटाक्ष छुरा भनूँ कि के !

छमछम बज्छ चुरा भनूँ कि के !

चलपल त्यो नखरा हिंडाइको

अलि गहिरो छ कुरा भनूँ कि के !

         - कवि श्री सोम निराैला

२६) छन्द द्रुतविलम्वित

।।। ऽ।। ऽ।। ऽ।ऽ

नयनभित्र नदी छ समुद्र छ।

तर मुहान उही छ-वि-चित्र छ।।

सकल भावहरू मनमा थिए।

नयनबाट बगे अनि रित्तिए।

       - कवि श्री लक्ष्मण संगम

२७) छन्द मणिमाला

SII SSS IIS

खोल्दछ पर्दा त्यो नयमा

बल्छ सधैं नै जागरमा

खुल्छ सबै तारा जसरी

पुग्छ रबी झै सारा नगरी

       - कवि श्री सन्तोष अधिकारी

छन्द बगेको जो कविता,

सुन्न मजाको संगम हा।

बन्दछ त्यो सङ्गीत अनि,

सुन्नु सबैले मुग्ध बनी।

       - कवि श्री इन्द्र अधिकारी

२८) छन्द पञ्चचामर

ISI SIS ISI SIS ISI S

बसेर देशको सधैँ गरेर हीत खातिर

मरेर लानु के छ यो अजम्बरी त को छ र

विदाइ दिन्छुु हातले विदाइ गर्छुु बातले

विदाइ भन्दियाँ सबै दिनै दिनै र रातले ।

        - कवि श्री जीवन हरि शर्मा

प्रभातकी उषासंगै झलल्ल व्योम झल्किदा

भरेर रक्त रंग त्यो हिमाल टल्ल टल्किदा

गुराँसले ढपक्क भै पहाड ओढ्छ आँचल

कहाँ छ बन्न शेषमा छ छन्द मन्द सुन्दर ।

        - कवि श्री शम्भु भट्टराइ

२९) छन्द अपराजिता

अपराजिता नौ र्‌सौ ल्‌गौ स्वरऋषयः (पिङ्गल ।।७।६।।)

ल ल ल ल ल ल ला, ल ला ल ल ला ल ला

(यसको सात सात अक्षरमा विश्राम हुन्छ)

छल र वल गरी थुनीकन बाँधियो

डङ कि डङ पिटी अचेत बनाइयो

सुरुरुरु सुइरो उनीकन नाथियो

मृगपति त अझै उही स्वर गर्जियो ।।

       - कवि श्री रमेश खकुरेल

३०) वसन्ततिलका

ऽऽ। ऽ।। ।ऽ। ।ऽ। ऽऽ

रात्री गयो अब प्रभात भएर आयो

छायो सबैतिर प्रभा सविता उदायो।

निद्रा हटेर अबता अतिदूर जाओस्

श्रीसूर्यका किरणले जगजग्मगायो।

        - कवि श्री नारायण निराैला

३१)  छन्द प्रीतिमाला

SSS ISI SSI ISI SII S

छाती बेस्सरी जलाई,जल नेत्रको सलाई

फ्याक्दै पासमा नआई,घरबाट दृष्टि लाई

भै लज्जावती लजाई,परबाट झ्यालबाट

खै!को डाक्छ त्यो मलाई?परबाट झ्यालबाट

         - कवि श्री कवि बजगाई

३२)  छन्द मदिरा

सङ्केतः ऽ।। ऽ।। ऽ।। ऽ।। ऽ।। ऽ।। ऽ।। ऽ

ताल बन्यो मदिरा र कुवा पनि भो मदिरा भवसागर भो

सृष्टि जलामय भो मदिरा तब यो दुनियाँ पनि मातिदियो

ढल्पल छन् सबथोक यहाँ जति मातिदिए त्यति चक्करको

घुम्दछ फन्फन लोक छ होशविहीन अशान्त उसै हुन गो ।

        - कवि श्री चन्द्रप्रसाद न्याैपाने

३३) छन्द  मेघविस्फूर्जिता

ISS SSS III IIS SIS SIS SS

लुलाले सिर्जेका अनुपम मिठा, लेख “हावा” हुँदै छन्

बडाले खोकेका, अति विरसिला, शब्द “वा वा” हुँदैछन्

ठगाहा वा जाली, मुलुकभर नै, फैलिए तन्तु-जस्तै

कठै ! सोझा-सादा, परतिर पुगे, “जङ्गली जन्तु” जस्तै !

        - कवि श्री जयदेव गोविन्द

३४)  छन्द वंशस्थ

ISI SSI ISI SIS

पियारको वन्धन पो खडाभयो

यहाँ तगारो मनको कडा भयो

विदेशिने भूत थियो वडारियो

स्वदेश नै अम्रितको घडाभयो ।

         - कवि श्री रामशरण न्याैपाने

३५) छन्द चोकार्पो

छन्द निर्माता आदर्णिय गुरु पोष्टराज चापागाईं

lSl SSl SSS

विश्राम – ५ अक्षरमा

कहाँ पुगेको कहाँ झर्ने

यता टलेको उता पर्ने

छ जिन्दगानी पुरै रित्तो

अपूर्ण जस्तै कता भर्ने

        - कवि श्री दीपेन्द्र न्याैपाने

३६) छन्द मात्रिक

१४ मात्राको एक हरफ हुने यस मात्रिक छन्दमा दीर्घ मात्रा २ र ह्रस्व मात्रा १ गनिन्छ ।

म पनि रिले अनसनमा छु

खाएपछि हाजिर हुन्छु

भोक नलाग्दातक बस्छु

अर्को आउँछ अनि हिंड्छु ।।

         - आशुकवि श्री रमेश खकुरेल

३७) छन्द आर्या (मात्रिक छन्द)

धन्य छ नारी जीवन, कसले बुझ्न सक्ला र तिम्रो मन

भित्र वेदना दन्दन , तर पनि बाहिर मुस्कुराउँदै छन् ।।

माइत जाँदा घरको, गर्नै पर्ने सधैंभरि बडाइ

घरमा माइत ठूलो , भन्छिन् सज्जन मेरा दाइ भाइ ।।

आफ्नै दुइटै आँखा ,जुन घोचे पनि आफैलाई दुख्ने

तर यौटा आँखाले , अर्कोलाई कसै गरी नदेख्ने ।।

         - आशुकवि श्री रमेश खकुरेल

३८)  छन्द  प्रमिताक्षरा

IIS ISI IIS IIS

तर यार प्यार नगरी नहुने

उनको समीप नसरी नहुने

भव नै भयानक पियार बिना

सजिलो थिएन नलरी नहुने ।

         - कवि श्री सोम निराैला

३९) छन्द तोटक

IIS, IIS, IIS, IIS

सयमा कति छाै किन भन्नु पर्यो ?

अनुमान सही किन गन्नु पर्यो ?

नचिनी नबुझी कति छाै गहिरो,

सतही नहरै किन खन्नु पर्यो ?

       - कवि श्री जीवराज बुढाथोकी

अबता अति भो,अति नै खति भो।

सबको मति लौ अति भ्रष्टभयो।।

कति बस्नु हरे,गरि कान बुझो।

अब पार लगाउन अाउ प्रभो।।

       - कवि श्री कोशबल्लभ रेग्मी

४०)  छन्द पृथ्वी (समवृत्त)

अचम्म अति लाग्छ है किन शरीरका अङ्गमा

विभेद नहुने कठै अधर वा कनिष्ठाङ्गमा ।

परस्पर मिली सधैँ किन समष्टिकै चाहना

अनन्त यति छन् परन्तु अझ एकता भावना ।

       - कवि श्री दिव्यचन्द्र आचार्य

४१)  छन्द  दुर्मिला

IIS IIS IIS IIS IIS IIS IIS IIS

जब यो युग नै अलमल्ल भयो, तब यो जग नै खलबल्ल भयो

रस चुस्छ सधैं भमरो र जुको, अनि फूल सुकी असरल्ल भयो

दिन पूर्ण नभै किन रात भयो, रवि छैन कि त्यो बिचरो नभमा ?

तल खान हुने जल छैन कतै, किन माथि घरै झलमल्ल भयो ।।

       - कवि श्री जयदेव गोविन्द आचार्य

४२)  छन्द स्रग्धरा

SSS SIS SII III ISS ISS ISS

पाखामा खेतमा यी लहलह गहुँका पुष्ट बाली झुलार्इ

मान्छेको चेतलार्इ प्रकृतिलयसँगै दूर तान्दै डुलार्इ ।

डाँडामा कान्ति छर्दै मनुज हृदयमा भाव नौला फुरार्इ

आयो सङ्कल्प राम्रा दिन मन मनमा वर्ष यो मुस्कुरार्इ ।

       - कवि श्री गिरिराज जोशी

द्यौतामा कुन् ठूला हुन् भनि कन पहिले जाँच गर्ने भनेर

हानेछन् लात छाती बिच भृगु ऋषिले बिष्णुलाई कसेर

उल्टै खुट्टा मुसारे जब भृगु ऋषीको बिष्णुले बार बार

तस्मात् पूजा गरौँला दिन दिन हरिको यै छ मेरो विचार ।

       - कवि श्री पिताम्बर खतिवडा

हाम्रो यो वज्र छाती कठिन सङ निकै साधना झैं वनेको

आफ्नो ज्यादै लुलो त्यो मन विच कमलो ले धुरुक्कै रुवायो !

धोका धोका ! सधैं नै अरु सव खुस छन् !दुख्ख वोक्ने त हामी !

वाँझो धर्ती छ सुख्खा डढिकन पृथिवी सोझिने मात्र सोझो !

       - कवि श्री चुडामणि रेग्मी

४३)  छन्द बिधाता

ISS SIS SSI SSS ISS S

उनी रानी म ता राजा बनेको त्यो कुरा आयो

सगै बाचौ मरौ हामी भनेको त्यो कुरा आयो ।

सुनाएका कथा टुक्का अझै ओठै भरीनै छन्

मुटूनै जोडने बाटो खनेको त्यो कुरा आयो ।

मिठो माया थियो हाम्रो बडो लोभ्याउने सारा

सिमा रेखा सधै लौ नागनेको त्यो कुरा आयो ।

     - कवि श्री इलामेली टिकाराम दुलाल

४४) छन्द मनिका

।।$, ।$$,।$$, $।$,$

गण- स, य, य, र, गु

विश्राम-४ र ८ मा

गणतन्त्र आयो अरू, के पो पुगेन?

र शहीद,का रक्तका, टाटा सुकेन।।

अझसम्म नेपालको, ढोका खुलेन ।

जनता त दुःखी अझै , सत्ते फुलेन।।

         - कवि श्री महादेव अधिकारी

४५)  छन्द हरिणी

हरिणी नसमरसलगा

।।। ।।ऽ ऽऽऽ ऽ।ऽ ।।ऽ ।ऽ

कुसुमदल ! फक्रेको उद्यानमा किन हो भन ?

भ्रमरकुल झुल्दै छन् माधुर्यको कविता लिन

हृदयवन यो मेरो आराम हो यसमा भुल

घुनुनुघुनु घुन्केरै भित्रै छ सत् त्यसमा डुल ।

       - कवि श्री मुकुन्द शर्मा

४६)  छन्द दिक्पाल

SSI SIS SSS ISI SS

थामेर हात तिम्रो,बाँचे म आज सम्म

पाएर साथ तिम्रो,बाँचे म आज सम्म

गर्छ्यौ अनन्त माया,विस्वासले भरेको

देखेर प्यार तिम्रो,बाँचे म आज सम्म ।

      - कवि श्री कोमल भट्ट

४७)  छन्द चित्रपदा

अनुष्टुप् छन्दका अनेकौं भेदमध्ये यो भेद चित्रपदा हो।आठ अक्षरको पाउ र हरेक पाउमा दुई भ गण तथा दुई गुरु हुन्छन्।(चित्रपदा भौ गौ-पिङ्गल)

विश्व मुहार हँसाऊ

जान जतातिर जाऊ, यै घरमा मन लाऊ

देश रुने नगराऊ, जो सकिने श्रम लाऊ ।।

फूल सुकोमल हुन्छन्,स्नेह गरेर समाऊ

सुन्दरता नबिगारी, बास लिएर रमाऊ ।।

जीवन सार्थक पारी, व्यर्थ कुरा नचलाऊ

प्रेमसुधा रस छर्दै, विश्व मुहार हँसाऊ ।।

        - कवि श्री रमेश खकुरेल

४८)  छन्दपुष्पिताग्रा

अर्धसमवृत्त (पहिलो पाउ र तेस्रो पाउमा १२ अक्षर र दोस्रो तथा चौथो पाउमा १३ अक्षर हुने)

पहिलो र तेस्रो न न र य तथा दोस्रो र चौथो न ज ज र गु हुन्छ।उदाहरणः-

नारी (अघोरी महाकाव्यबाट)

जनन हुन समेत बाबु खोज्ने

जनन भए उसकै छ वंश बढ्ने

हुकुम पनि उही डटेर गर्छ

किन जननी तल पर्नु नित्य पर्छ ।।

        - कवि श्री रमेश खकुरेल

४९)  छन्द माद्री

ISI SSI ISI S

(विश्राम – ५ अक्षरमा)

म वेदनामा कसरी बसौँ

प्रताडनामा कसरी बसौँ

बढे सधैं नै मनमा व्यथा

छु तर्कनामा कसरी बसौँ

थियो भने पङ्ख म उड्दथें

विडम्बनामा कसरी बसौँ

जताततै देख्दछु जाल झैं

कुभावनामा कसरी बसौँ

हुँदैन आफ्नो परदेश यो

अचिन्तनामा कसरी बसौँ

विरानु झैं लाग्छ सबै यहाँ

छुचोपनामा कसरी बसौँ

झुकेन यो शिर कतै पनि

र याचनामा कसरी बसौ ।

        - कवि श्री कोमल भट्ट

५०)  छन्द सुप्रतिष्ठा

SII SS

हेर बिराला ।:-

धूर्त छ चाला

हात छ ताला ।

छन् मन काला

हेर बिराला ।।

       - कवि श्री नारद गाैतम

५१) छन्द तूणक अथवा चामर

गणः र ज र ज र

सङ्केतः SIS ISI SIS ISI SIS

होस राख, दोष छोड, कर्म गर्न तम्सिद्यौ

काममा छ चित्त भने बन्छ देश संझिद्यौ

एक एक जोड बन्छ खुल्छ फुल्छ एकता

रोग, भोक, शोक जे छ हुन्छ हुन्छ बेपता ।

लोभ त्याग, मोह त्याग चित्त शुद्ध पारिद्यौ

मर्नुपर्छ संझ देह अर्थपूर्ण पारिद्यौ ।

सोच राख शोधतर्फ गाउँ गाउँ फर्क हे

गाउँमा छ शान्ति अन्त बस्न खोज हुन्छ के?

कर्मभित्र मर्म हुन्छ कर्मभूमि रोज न

आफ्नु मात्र सोख छोड सत्य मार्ग खोज न

स्वार्थ त्याग, भेदभाव नास, मास मेटिद्यौ

जातपात, क्षेत्र, वर्ग मेट्न साथ भेटिद्यौ ।

       - कवि श्री शम्भु भट्टराइ

५२)  छन्द अनुष्टुप

कोसको छ लता हेर रहे ताल छ कोसको ।

को जुका वनमा खेदे देखे मानव काजु को ?

*

योगमा लीन नै माता तामा नै नलीमा गयो ।

यो त खेल तमासा हो हो सामा तल खेत यो ।।

*

( शुरुबाट आठ अक्षर पढेपछि त्यही उल्टो पढ्दा पल्लो पाउ बनेको हुन्छ ।)

        - कवि नारद श्री गौतम

५३) छन्द सत्यवती

सूत्र- SII, SSI, SIS, S

गण- भ, त, र, गु

(५अक्षरमा विश्राम)

आखिर छोटो छ जिन्दगानी

बन्नु छ हामी सबै खरानी

रोदन कैले,खुसी छ कैले

खप्दछ जाडो र घाम पानी

दुर्लभ लाग्यो,सुशान्ति भेट्न

बित्छ दुखेरै,मिठो जवानी

नश्वर चोला,उडेर जान्छ

तैपनि हुन्छौँ,असावधानी

साथ छ जाने,सुकर्म मात्रै

दुर्गुण सारा,गरौँ फॅडानी

लोभ र लाल्सा,भुलौँ सबैले

‘कोमल’ बन्दै,रचौँ कहानी

           - कवि श्री कोमल भट्ट

५४) छन्द  चित्रा

द्यौरालीमा पाती मेरो नाम अर्को परेछ

सानो छाया प्यारो लाग्थ्यो घाम चर्को परेछ

इन्द्रेणीको सानो धर्सो कोरियो मेटियो त्यो

भिज्ने खोज्थ्यो थोपाथोपा रुग्ण दर्को परेछ ।

         - कवि श्री सोम निरौला

५५)  छन्द सुप्रतिष्ठा

SII SS

हेर बिराला ।

धूर्त छ चाला

हात छ ताला ।

छन् मन काला

हेर बिराला ।।

कवि श्री नारद गौतम

५६) छन्द इन्द्रवंशा

को हुन् कुदेका किन जालझेलमा

को हुन् डुबेका किन रक्तभेलमा

आदर्श बिर्से किन यी कृतघ्‍नले

के सम्झदा हुन् प्रिय पुष्पलालले ?

         - कवि श्री रोहित पराइ

त्यागेर सारा मनका अनेक ती

गाँठो परेका सब तर्क, आरती

जो भक्तिले गर्न बसे सबै जन

भन्छन् छ हाम्रै अति शुद्ध यो मन

         - कवि श्री पद्म देवकोटा

५७)  छन्द रुक्मवती

भाव विनाको बन्दछ नारा।

जून फुलाऊ व्योम सितारा।।

आकृति राम्रो बन्छ कलाले।

यत्ति नबुझ्दै लेखन थाले।।

         - कवि श्री महादेव अधिकारी

५८)  छन्द  चन्द्रलेखा

“आजै एकादशी माछा ता नखाऊँ तुलासी”।

अर्पौं श्री विष्णुमा माला तोरणै फूल गाँसी ।

छन् द्यौता देहमा पूजाका त भोका नराखौं।

आध्यात्मिक् नै बनौं हामी ज्ञानले हाँसिहाँसी ।

        - कवि श्री ढाका थापा

५९)  छन्द शङ्खनारी

सूत्र-।ऽऽ ।ऽऽ

गण-य य

विश्राम-तीनमा

कथा जिन्दगीको

थिएँ नेत्रनानी

हुँदामा जवानी।।

छुट्यो साथ चाॅडै

नमिल्दा कहानी।।

थियो पुत्र जाती

पुकारेँ भवानी।।

जसै देश छोड्यो

भयो बेइमानी।।

न आयो यता ऊ

छ कर्तव्य ठानी।।

गर्यो बास बस्न

घरैमा लगानी।।

        - कवियत्री श्री श्रेष्ठ मञ्जु

६०) छन्द अचलधृति

लक्षण : द्विगुणितवसुलघुभिरचलधृतिरिह ।( वसु अर्थात् आठ लाई दुगुना गर्दा हुने १६ वटा लघु वर्णबाट बन्ने छन्द ।

अविरल चरण-रज अभिलषित म छु

द्रवित छ हृदय तर अविचलित म छु

अभिरमित छु अझ म जप र तपसित

अनुचरमय सविनय अनुरत म छु ।

       - कवि श्री केशवराज आमोदी

६१)  अनुकूला छन्द (समवृत्त)

यो छन्दको प्रत्येक पाउमा ११ अक्षर हुन्छन् ।

गण लक्षणमा भगण, तगण नगण र गुरु गुरु हुन्छन् ।

यसमा पाचौँ र एघारौँ अक्षरमा विश्राम हुन्छ ।

अनुकूला छन्द (समवृत्त)

हेर यहाँ छन् अतिशय पीडा

खप्दछु जम्मै हरदम हाँसी I

रम्दछु आफैँ तरपनि आँशू

बन्दछ धारा नयन बगेरै II

          - कवि श्री दिव्यचन्द्र आचार्य

६२) छन्द मातृक (चौपाइ)

“कर्मवीर बन्नुछ”

सूर्य किरणले तिमिर हरायो!

दुनियाँ उज्ज्वल मधुर गरायो!!

पन्छी चिर्बिर चिर्बिर गर्छन् !

पलपल मुग्ध गरी मन हर्छन्!!

अरुण उषासँग ईश्वर हाँसे!

जीवन ऊर्जा दिइकन नाचे !

मधुकर गु्ञ्जन गर्दै उड्छन् !

जीवन कणकण भर्दै उड्छन् !!

पावन पथ अघि बढ्नैपर्ने !

जीवन रथबिच चढ्नैपर्ने !!

लड्नैपर्ने जगको रीति !

गर्नैपर्ने यो रणनीति !!

            - कवि श्री कृष्ण पौडेल                                                                                                                        (Taken from different sources from across the web).                                                                 Yagya Kumar Niraula

                               ***


Saturday, January 22, 2022

Sunbarshi Secondary School, Ratuwamai-5, Morang, Nepal: A Brief Introduction by Yagya Kumar Niraula

Sunbarshi Secondary School, Ratuwamai-5, Morang, Nepal: A Brief Introduction by Yagya Kumar Niraula                                                    (Both in English and in Nepali. Please scroll down to read in Nepali/ अंग्रेजी र नेपाली दुबैमा दिइएको छ । नेपालीमा पढ्न तल सार्दै जानुहोस् । )                        


INTRODUCTION :

Sunbarshi Secondary School is located in ward No. 5 of Ratuwamai municipality in the district of Morang, Province No.1 in the eastern part of Nepal. It was established on the 28th of Bhadra, 2032 B.S. (13th Sept.1975 A.D.). Mr. Padam Bahadur Katwal is the founder of this school. Formerly it was named as "Shree Dipendra Primary School". It was its first name. Later, it was renamed as "Shree Sunbarshi Primary School". In the field of education, it has come a long way since its establishment in 2032 B.S. (1975 A.D.).

The motive of the school has always been quality education.

During the successful 47 years of operations, it has produced a lot of outstanding students who have been able to gain outstanding achievement in Nepal as well as in foreign countries.

We have proved ourselves to be the best by the results that we have shown in the years of serving the nation.

We are glad to say that each and every student who has passed the SLC/SEE and the Plus Two (now grade 12) examinations from this school till this date feels proud to be called as the product of Sunbarshi Secondary School.

Level-wise Permission and Approval Date of the School :

Primary  :

Permission: 2032/033 B.S.

Approval: 2033/034 B.S.

Lower Secondary  :

Permission: 2036/037 B.S.

Approval: 2037/038 B.S.

Secondary  :

Permission: 2047/048 B.S.

Approval: 2052/053 B.S. 

Higher Secondary (now Grade 11 and12) :

Permission: 2068 B.S. 

Approval: .........

Name List of Teachers, School Staffs, SMC and PTA members at Present :

TEACHERS :

1. Mr. Yagya Kumar Niraula - Headmaster

2. Mr. Mahendra Prasad Regmi - Asst. HM

3. Mr. Surendra Prasad Dahal - Teacher

4. Mr. Laxmi Prasad Chaulagai - Teacher

5. Mr. Jagarnath Saha - Teacher

6. Mr. Nilakantha Dahal - Teacher

7. Mr. Ghanendra Bdr. Chauhan - Teacher

8. Mr. Pradip Basnet - Teacher

9. Mr. Purna Bdr. Chamling - Teacher

10. Mr. Rishiram Neupane - Teacher

11. Mr. Khushiram Dangi - Teacher

12. Mrs.Sarita Adhikari - Teacher

13. Mrs. Sita Adhikari Karki - Teacher

14. Mrs. Mina Ghimire Timsina - Teacher

15. Mrs. Kala Khadka - Teacher

16. Mrs. Bandana Thapa Deuja - Teacher

17. ........ vacant ........

PART TIME TEACHER:

18. Mr.Teknath Giri - Teacher (part time)

STAFF:

19. Mr. Ram Bahadur Ghimire - Accountant

20. Mr. Sher Bdr. Dahal - Office Helper               

SCHOOL MANAGEMENT COMMITTEE :

1. Mr. Kushal Adhikari : Chairperson

2. Mr. Damaru Kumar Luitel - Member

3. Mr. Ramesh Prasain - Member

4. Mrs.Usha Rimal Bhattarai - Member

5. Mrs. Renu Devi Rajbanshi - Member

6. Mr. Dilli Prasad Acharya - Member

7. Mrs. Shakuntala Kumari Das - Ex-officio Member (Ward Representative)

8. Mr. Laxmi Prasad Chaulagai - Member (Teachers' Representative)

9. Mr. Yagya Kumar Niraula - Member Secretary (Headmaster)

PARENT-TEACHER ASSOCIATION:

1. Mr. Mohan Pradhan : Chairperson

2. Mrs. Tara Acharya - Member

3. Mrs. Tulasa Budhathoki - Member

4. Mrs. Chandrakala B.K. - Member

5. Mr. Bharat Rishidev - Member

6. Mrs. Malati Karki - Member

7. Mrs. Mina Ghimire Timsina - Member  (Teachers' Representative)

8. Mr. Kushal Adhikari - Member (Ex-officio)

9. Mr. Yagya Kumar Niraula - Member (Ex-officio)

Contact : 9842250972, 981933203

Email : sunbarshischool@gmail.com

                 ykniraula@gmail.com


श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालय, रतुवामाई-५, मोरङ, नेपाल  : एक संक्षिप्त परिचय

                                 - यज्ञकुमार निरौला

परिचय:

श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालय नेपालको पूर्वी भागमा रहेको प्रदेश नम्बर १अन्तरगत मोरङ जिल्लाको रतुवामाई नगरपालिका  वडा नम्बर ५ मा अवस्थित छ। यसको स्थापना २०३२ भाद्र २८ गते भएको थियो।  श्री पदमबहादुर कटवाल यस विद्यालयका संस्थापक हुनुहुन्छ। पहिले यस विद्यालयलाई "श्री दीपेन्द्र प्राथमिक विद्यालय" भनिन्थ्यो। यो यसको पहिलो नाम थियो। पछि, "श्री सुनवर्षी प्राथमिक विद्यालय" का नामले यसको पुनर्नामाकरण गरियो। वि.सं. २०३२ मा स्थापना भएदेखि नै शिक्षाको क्षेत्रमा यस विद्यालयले निकै लामो यात्रा तय गरेको छ ।

विद्यालयको उद्देश्य सधैं गुणस्तरीय शिक्षा रहीआएको छ।

विद्यालय सञ्चालनका सफल ४७ वर्षमा  यसले धेरै उत्कृष्ट विद्यार्थीहरू उत्पादन गरेको छ जसले नेपालका साथै विदेशमा पनि उत्कृष्ट उपलब्धि हासिल गर्न सफल भएका छन्।

हामीले राष्ट्र सेवाका वर्षहरूमा देखाएका नतिजाहरूले आफूलाई उत्कृष्ट सावित गरेका छौं।

यस विद्यालयबाट आजसम्म एसएलसी/एसईई र प्लस टु (अहिले कक्षा १२) परीक्षा उत्तीर्ण भएका प्रत्येक विद्यार्थीले आफूलाई श्री सुनवर्षी माध्यमिक विद्यालयको उपज भनेर भन्न पाउँदा  गर्वको अनुभूति गर्दछन् ।

विद्यालयको तहगत अनुमति र स्वीकृति मिति:

प्राथमिक:

अनुमति: २०३२/०३३ वि.सं.

स्वीकृति: २०३३/०३४ वि.सं.

निम्न माध्यमिक:

अनुमति: २०३६/०३७ वि.सं.

स्वीकृति: २०३७/०३८ वि.सं.

माध्यमिक:

अनुमति: २०४७/०४८ वि.सं.

स्वीकृति: २०५२/०५३ वि.सं.

उच्च माध्यमिक (अहिले कक्षा ११ र १२):

अनुमति: २०६८ वि.सं.

स्वीकृति: ..........

हालका शिक्षक, विद्यालय कर्मचारी, वि.व्य.स. र शि.अ.संघ पदाधिकारीहरूको नामावली:

शिक्षकहरू:

१. श्री यज्ञकुमार निरौला - प्रधानाध्यापक

२. श्री महेन्द्रप्रसाद रेग्मी - स.प्र.अ.

३. श्री सुरेन्द्रप्रसाद दाहाल - शिक्षक

४. श्री लक्ष्मीप्रसाद चौलागाई - शिक्षक

५. श्री जगरनाथ साह - शिक्षक

६. श्री नीलकण्ठ दाहाल - शिक्षक

७. श्री घनेन्द्रबहादुर चौहान - शिक्षक

८. श्री प्रदीप बस्नेत - शिक्षक

९. श्री पूर्णबहादुर चाम्लिङ्ग - शिक्षक

१०. श्री ऋषिराम न्यौपाने - शिक्षक

११. श्री खुशीराम डाँगी - शिक्षक

१२. श्री सरिता अधिकारी - शिक्षिक

१३. श्री सीता अधिकारी कार्की - शिक्षिक

१४. श्री मीना घिमिरे तिम्सिना - शिक्षिक

१५. श्री कला खड्का - शिक्षिक

१६. श्री वन्दना थापा देउजा - शिक्षिक

१७.........रिक्त........

आंशिक शिक्षक:

१८. श्री टेकनाथ गिरी - शिक्षक (अंशकालिक)

कर्मचारी :

१९. श्री रामबहादुर घिमिरे - लेखापाल

२०. श्री शेरबहादुर दाहाल - कार्यालय सहयोगी

विद्यालय व्यवस्थापन समिति:

१. श्री कुशल अधिकारी: अध्यक्ष

२. श्री डमरुकुमार लुईंटेल - सदस्य

३. श्री रमेश प्रसाईं - सदस्य

४. श्री उषा रिमाल भट्टराई - सदस्य

५. श्री रेणुदेवी राजवंशी - सदस्य

६. श्री डिल्लीप्रसाद आचार्य - सदस्य

७. श्री शकुन्तला कुमारी दास - पदेन सदस्य (वडा प्रतिनिधि)

८. श्री लक्ष्मीप्रसाद चौलागाई - सदस्य (शिक्षक प्रतिनिधि)

९. श्री यज्ञकुमार निरौला - सदस्य सचिव (प्र.अ.)

शिक्षक अभिभावक संघ:

१. श्री मोहन प्रधान - अध्यक्ष

२. श्री तारा आचार्य - सदस्य

३. श्री तुलसा बुढाथोकी - सदस्य

४. श्री चन्द्रकला बि.क. - सदस्य

५. श्री भरत ऋषिदेव - सदस्य

६. श्री मालती कार्की - सदस्य

७. श्री मिना घिमिरे तिम्सिना - सदस्य (शिक्षक प्रतिनिधि)

८. श्री कुशल अधिकारी - सदस्य (पदेन)

९. श्री यज्ञकुमार निरौला - सदस्य (पदेन)

सम्पर्क: ९८४२२५०९७२, ९८१९३३२०३२

इमेल: sunbarshischool@gmail.com

            ykniraula@gmail.com